I.GÖKTÜRKLER 552-630


GÖKTÜRK BELGESELİ

Tarihte Türk adını ilk defa resmî devlet ismi olarak kullanan Kök Türkler, Bumin Kağan liderliğinde Töles boylarını kendilerine bağladı. Avar Devletini yıktı ve 552 yılında Kök-Türk Devleti’ni başkent Ötüken olarak kurdu. Bumin Kağan, İl Kağan unvanını alarak ülkenin batı kısmının idaresini kardeşi İstemi Yabgu’ya verdi. Mukan Kağan zamanında Kök Türk Devleti her yönüyle parlak bir dönem yaşadı. Mukan Kağan’dan sonra kardeşi Taspar Kağan (Ta-Po) devletin başına geçti. Taspar Kağan’ın ölümünden sonra yaşanan taht kavgaları sırasında Kök Türk Devleti sarsıldı. Bumin Kağan kardeşi İstemi Yabgu'yu ülkenin batı topraklarına gönderdi.(İkili Yönetim) Büyük Hun Devleti’nden sonra Asya kıtasında kurulan ikinci büyük Türk devleti Göktürk Devleti ‘dir. İlk Türk alfabesi Göktürkler'e aittir. Millet duygusu gelişmiştir. İslamiyet öncesi kurulun Türk devletlerinin en güçlüsüdür.

KÜRŞAT İHTİLALİ VİDEOSU

İstemi Han’ın Politikası ;

Batı ordularına komuta eden İstemi, Sasanilerle ittifak kurdu. Akhun Devleti yıkılarak toprakları iki ülke arasında taksim edildi. Sasanilerin İpek Yolu'nu kapamaları üzerine ilişkiler bozuldu.  Sasanilere karşı Bizans ile ittifak oluşturuldu. Sasani devleti ile ilişkilerin bozulması ve ipek yolu hakimiyet mücadelesi nedeniyle bizanslılara bir elçilik heyeti göndermiş onlarla anlaşma yapmaya çalıştır. Orta Asyadan bizansa gönderilen ilk elçilik heyetidir. Göktürk ve Bizans saldırıları Sasanilerin gücünü büyük ölçüde zayıflattı.

GÖKTÜRK BELGESELİ

II.GÖKTÜRK - KUTLUK DEVLETİ 682 -744

630 yılında Çin hâkimiyetine girdikten sonra birçok Türk beyi Çin’e karşı isyan etti. Bunların en önemlisi Çin sarayını basmak isteyen Chie-shih-shuai’n (Kürşat) 639 yılındaki başkaldırışıdır. Kürşat, Çin sarayını basarak veliahtı kaçırmayı ve onu kendi ülkesine götürmeyi planlamıştı. Ancak havanın aniden fırtınaya dönüşmesi ve ırmağın taşıp önlerini kesmesi yüzünden bu girişim başarısız kaldı. Kök Türkler, Kutluk önderliğinde bağımsızlık için 682 yılında harekete geçti ve zafere ulaşılarak II. Kök Türk (Kutluk) Devleti resmen kuruldu. Göktürk devleti yıkıldıktan sonra Orta Asya, Çin hâkimiyetine girdi. Çin esaret dönemi 50 yıl sürmüşse de Türkler, bağımsızlıklarını kazanmak için birçok defa isyan etmiş fakat başarılı olamamışlardır. Bu isyanlar içinde en önemlisi Kürşat İhtilalidir.

UYARI: Kürşat ihtilal’i milli duygularının artmasına, bağımsızlık şuurunun gelişmesine neden olmuştur. Bu nedenle Kürşat ihtilali, Türk Tarihi için büyük bir önem arz eder.

Göktürklerin Aşina soyundan gelen KUTLUK KAGAN tarafından kurulmuştur. Göktürkler Kutluk Kagan’a İLTİRİŞ (Devleti derleyen, toplayan) ünvanını vermişlerdir. Bu durum Kutluk Kağan ile Atatürk Benzerliğidir. Tonyukuk ise “Apa Tarkan” unvanını alarak bütün askerî ve idari işlerin planlanmasında İlteriş Kağan’ın en büyük yardımcısı oldu.

692'de ölen İlteriş'in yerine kardeşi Kapgan kağan oldu. II. Göktürk Kağanlığı'nın sınırları Okyanus'tan Mâveraünnehir'deki Demirkapı'ya kadar ulaştı. İpek Yolu'nun büyük bir kısmı denetim altına alınmış oldu.

Kapgan'ın, Bayırkuların kurduğu bir pusuda öldürülmesi üzerine Göktürk Kağanlığı'nın başına oğlu İnel (ya da Ünal) geçti. Ancak Kutluk'un oğlu Bilge'yi, İnel'in kağanlığını kabul etmedi. Boy begleri (beyleri) Bilge'yi kağan ilan etti. İnel kabul etmese bile öldürüldü. Yeni kağan başa geçince kardeşi Kül Tigin'e ordunun komutanlığını verirken, Tonyukuka vezirlik görevini verdi. Onun dönemi de amcası dönemindeki gibi devletin egemenliğindeki boyların başkaldırılarıyla geçti. Uygurlar 745'te Ötüken'e girerek Göktürk Kağanlığına son verdiler.

ORHUN KİTABELERİNIN ÖZELLİKLERİ:

Orhun Yazıtları, Göktürk Yazıtları ya da Köktürk Yazıtları, Türklerin bilinen ilk alfabesi olan Orhun alfabesi ile Göktürkler tarafından yazılmış yapıtlardır.  Bilge Kağan ve Kül Tigin yazıtlarını Yolluğ Tigin yazmıştır. Yolluğ Tigin aynı zamanda Bilge Kağan'ın yeğenidir. Yazıtlarda bu abidelerin sonsuzluğa kadar kalması temennisi ile "Bengü Taşlar" denmiştir.

Yazıtlar, 1889 yılında Moğolistan’da Orhun Vadisi'nde bulunmuşlardır. Bu yazıtlar II. Göktürk Kağanlığı'na aittir. Yazılış tarihleri MS. 8. yüzyılın başlarına dayanmaktadır. Yazıtlardan Kül Tigin Yazıtı 732 yılında, Bilge Kağan Yazıtı 735 yılında yazılmışlardır. 1893 yılında Danimarkalı dilbilimci Vilhelm Thomsen tarafından, Rus Türkolog Vasili Radlof’un da yardımıyla çözülmüş ve aynı yılın 15 Aralık günü Danimarka Kraliyet Bilimler Akademisi'nde bilim dünyasına açıklanmıştır. Orhun harfleriyle yazılan yazıtlardan 13. yüzyıl Moğol tarihçisi Alaaddin Ata Melik Cüveynî, TARİH-İ CİHANGÜŞA adlı yapıtında söz etmişti.

İlk olarak Rus çarı I. Petro'nun emriyle Sibirya'nın bitki örtüsünü incelemek için görevlendirilen bitki bilimci Daniel Gottlieb Messerschmidt ve kendisine rehber olarak verilen İsveçli tutsak subay Johan von Strahlenberg, 1721 yılında Güney Sibirya'da, Yenisey Irmağı'nın yukarı mecrasında bu yazı ile yazılmış ve Kırgızlara ait oldukları düşünülen mezar taşlarını içeren Yenisey Yazıtları'ndan bir tanesini keşfetti. Bir yıl sonra tutsaklığı son bulan Strahlenberg, İsveç'e dönüşünde bu inceleme ile ilgili izlenimlerini kitap hâline getirip 1730 yılında Stockholm'de yayınladı. Böylece Orhun Yazıtları bilim dünyasının dikkatini çekmiş oldu. Danimarkalı dilbilimci Vilhelm Thomsen'in 15 Aralık 1893'te Kopenhag Bilimler Akademisi'nin bir toplantısında Orhun ve Yenisey yazıtlarında kullanılan "runik" yazıyı çözümlediğini bilim dünyasına duyurdu. Orhun Yazıtları'nda kullanılan Türklerin milli alfabesi olan eski Türk "runik" yazısı 38 harf veya işaretten oluşur. Bu harflerin dört tanesi ünlü işaretlerdir. Her ünlü işareti Türkçenin 8 temel ünlüsünden ikisini yazmakta kullanılır. Başka bir deyişle, eski Türk runik yazısında a/e için bir harf, o/u için bir harf ve ö/ü için de bir harf vardır. Geri kalan 34 işaretin 20 tanesi b, d, g, k, l, n, r, s, t ve y ünsüzleriyle çifte harflerdir. Diğer bir deyişle eski Türk runik yazısında bu ünsüzlerin her biri için biri kalın öbürü de ince olmak üzere ikişer harf vardır. Kalın ünsüz işaretleri kalın ünlülü kelimelerin, ince ünsüz işaretleri de ince ünlülü kelimelerin yazımında kullanılır.

Bu dönemin önemli şahsiyetleri;

v  Bilge Kagan

v  Kültigin

v  Tonyukuk ’ tur.

GÖKTÜRKLERİN TARİHTEKİ ÖNEMİ

v  Basmiller, Karluklar ve Uygurlar birleşerek Göktürk hâkimiyetine son verdiler (744).

v  Vezir Tonyukuk Türk tarihinin ilk veziri olarak kabul edilmektedir.

v  Türklerin ilk yazılı eserleri olan Orhun Yazıtları II. Göktürklerden kalmadır.

v  Dil, edebiyat, tarih ve hitabet sanatı bakımından önemi olan bu kitabelerin başlıcaları Bilge Kağan, kardeşi Kül-Tigin ve vezir Tonyukuk adına dikilenlerdir.8.yy’da dikilmiştir.

v  Orhun Yazıtları 1893 yılında Danimarkalı bilgin Wilhelm Thomsen tarafından okunmuştur.

v  Göktürklerin Türk Tarihindeki Yeri ve Önemi; Türk adıyla kurulan ilk Türk devletidir.

v  Yazıyı ilk kez kullanan Türk devletidir.

v  İlk Türk alfabesini (Göktürk/Orhon Alfabesi) oluşturmuşlardır.

v  Türklere ait ilk Türkçe yazılı belgeleri (Orhun Kitabeleri) bırakmışlardır.

v  Türklerde devlet ve millet olma bilincini geliştirmişlerdir.

v  Çin, Bizans ve Sasanilerle ticarî ilişkilerde bulunmuşlardır.

v  Ergenekon ve Bozkurt Destanları en önemli sözlü edebiyat eserleridir.


ORHUN KİTABELERİ BELGESELİ

Zaman Yolcusu - Türklerin İzinde/Orhun Yazıtları