DEVLET YÖNETİMİ

İlk Türk devletlerinde devlete, il (el) denilirdi. İl kelimesi, aynı zamanda barış anlamına da gelmekteydi. Konargöçer hayatın sebep olduğu şartlar, Türklerde teşkilatlanmayı zorunlu hâle getirmiş, devletin unsurları; bağımsızlık (oksızlık), ülke, halk (kün) ve teşkilat olarak belirlenmiştir. Ülke, bağımsız bir devletin hak ve yetkilerini herhangi bir kısıtlamaya tâbi olmadan kullanabildiği coğrafî bir alandır. İlk Türk devletlerinde yurt sözü, daha çok vatan için kullanılmıştır. O dönemde ülke sınırlarına da yaka denilmiştir. Türklerin tarihteki en büyük özelliklerinden biri de teşkilatçı bir millet olmalarıdır. Bu nedenle, yıkılan devletin yerine hemen yenisini kurmuşlardır. Dünyada aynı zamanda bir ya da birkaç Türk devleti daima var olmuştur. Bunda Türklerin özgürlüklerine olan düşkünlüğünün de büyük payı vardır. Türk hükümdarlarının temel ilkesi; ülkeyi daima güçlü ve varlıklı tutarak, halkı rahat ve mutlu yaşatmak olmuşturDevletin başında bir hakan bulunurdu. Yönetimleri boylar federasyonu şeklindedir. Tahta çıkma da Veraset sistemi uygulanmıştır.

HÜKÜMDARLA İLGİLİ KAVRAMLAR

MECLİS VE HÜKÜMET KAVARAMI

Toy, kurultay, kengeş (Danışma organları) gibi bügünkü anlamıyla meclisleri bulunmaktaydı. Hunlardan itibaren yönetimle ilgili kararlar almak ve alınan kararları uygulamak amacıyla devlet yetkililerinin bulunduğu ayukı (bakanlar kurulu) adı verilen kurul oluşturulmuştur. Ayukının başında “aygucı” veya “üge” adı verilen bugünkü başbakan bulunurdu. Türk devletlerinde “buyruk” (bakan) adı verilen hükûmet üyeleri bulunmaktaydı. Bitikçi ve tamgacılar yazışmaları yapan ve devletin dış politikasını yürüten görevlilerdi. Ayrıca, saray görevlilerinden olan tarkan ve apa askeri ve sivil yönetimden sorumluydular. Bunlardan başka, ülkenin denetim ve vergi işleriyle ilgilenen tudun unvanlı görevliler de bulunurdu.

Büyük Hun Devleti’nde Mete’den itibaren senenin başında, ilkbahar ve sonbaharda olmak üzere üç kere kurultay toplanırdı. Bu kurultaylarda devlet adamları devlet meseleleri ile ilgili fikirlerini belirtmekle birlikte son kararı Mete Han verirdi. Hunlarda yılın başında yapılan ilk toplantı genellikle dinî mahiyetteydi. İlkbaharda yapılan ikinci toplantı bağlılık kurultayı olarak nitelendirilir; bu kurultaya tabi Hun boyları ve yabancı zümrelerin temsilcileri mutlaka katılırdı. Bu toplantıda hükümdar seçimi yapılır ya da tasdik edilir, töreye yeni hükümler getirilir ve bütün ülke meseleleri görüşülüp karara bağlanırdı. Üçüncü kurultay ise sonbaharda yapılırdı. Savaş ve sayım kurultayı da denilen bu toplantıda ordu teftiş edilir, halk ve atların sayımı yapılır, savaş kararı görüşülürdü. Bu mevsimde atların yetişip güçlenmesi ve Çin’de harman mevsiminin olması sebebi ile Hunlar bu bölgeye doğru savaş hareketlerini başlatırdı. Kök Türklerde kurultay; halkın da katılımıyla mayıs ayında yapılır, burada devlet işleri görüşülür, iktisadi ve kültürel meselelere çözüm bulunurdu. Taht değişikliği durumunda da yeni kağan bu kurultayda seçilirdi. Uygurlarda da buna benzer kurultay bulunmaktaydı. Hazarlarda yönetimin başında kağan olsa da devlet işlerini bek denilen görevli yürütürdü.

YÖNETİMLE İLGİLİ KAVRAMLAR

KUT ANLAYIŞI ÖZELLİĞİ

Hükümdarlığın kaynağı ilahi idi ve kutlu hanedan soyundan olanlar hükümdar olabiliyorlardı. Hükümdarlık yetkisinin Gök-Tanrı tarafından verildiğine inanılırdı. Bu yetkiye kut denirdi.  Ülkeyi yönetme yetkisi anlamındaki kutun kan yoluyla babadan oğula geçtiğine inanılırdı. Ülke, töreye uygun olarak yönetilirdi. Töre (türe), eski Türklerde devlet ve toplum yaşamını düzenleyen kurallardı. Toplum ve devlet içinde yerleşmiş bulunan gelenek ve göreneklerden oluşan bu kurallar nesilden nesile aktarılırdı.  Kağanlar, yapılan resmi bir törenle tahta çıkarlardı. Tanrı tarafından üstün güç ve yeteneklerle donatıldığı kabul edilirdi. Tanrı bağışı olan bu güç ve yetenekler Kök Türk Kitabeleri’nde; kut, ülüg, küç olarak ifade edilmiştir.

VERASET SİSTEMİ

Türk devletlerinin en zayıf yönü, veraset (tahta geçme) konusunun belli bir kurala bağlanmamış olmasıydı.  Türk töresine göre hükümdar öldüğünde, oğullarının hepsinin tahta geçme hakkı bulunuyordu.  Bu nedenle hükümdarın çocukları arasında sık sık taht kavgaları yaşanıyordu.  Bu mücadele devletin zayıflamasına, hatta yıkılmasına neden oluyordu.  Bunun yanında, bu sistem en güçlü olanın hükümdar olmasını da sağlıyordu. Yapılan araştırmalar, Turfan Uygurlarında tahta geçme hukukunun (veraset hukuku) yazılı belgeler ve senetlere dayandırıldığını ortaya koymuştur. Tahta geçme baş hatunun çocuklarının hakkıydı.  Hakanın siyasi amaçlarla başka ülke prensesleriyle evlendiği de olurdu. Bu prensesler, ne kadar soylu olurlarsa olsunlar, çocukları yönetimde yer alamazdı.  Hükümdarın tahta geçecek olan çocukları küçük yaşta ise, amcalarının tahta çıkması töreye göre uygun sayılırdı.  İlk Türk devletlerinde hükümdar soyundan gelen erkekler değişik yollarla tahta çıkıyorlardı.  Tahtta hak iddia edebilecek ikinci bir varisin bulunmaması halinde hükümdar soyundan gelen kişi doğrudan tahta çıkardı.  Zaman zaman kurultayın seçtiği aday, hükümdar olurdu.  Bazen de hükümdar soyundan olan erkeklerin yaşça en büyük ve en bilgili olanının tahta geçmesi usulü uygulanırdı.  Bu usul Türk-İslam devletleri döneminde ekberiyet sistemi olarak adlandırılmıştır.  En sık karşılaşılan durum ise hakanın erkek çocuklarının birbirileri ile mücadelesi sonunda üstün gelenin tahta çıkmasıydı.

İKİLİ TEŞKİLAT

Türklerde ilk devlet teşkilatı, Asya Hun Devleti Hükümdarı Mete Han tarafından kurulmuştur. İlk Türk devletlerinde ülke, sağ-sol, doğu-batı şeklinde ikiye ayrılarak yönetilmiştir.  Gök Tanrı inancına göre güneşin doğduğu yer kutsal sayıldığı için yönetimde doğu bölgesi batıya göre üstün kabul edilmiştir.  Bu anlayıştan dolayı hakan ülkenin doğu bölümünde otururdu. Batı kanadını ise yabgu unvanıyla hükümdarın kardeşi yönetirdi.  Yabgu iç işlerinde serbest, dış işlerinde doğudaki büyük hakana bağlıydı.  Hükümdar çocukları olan tiginler, devleti yönetme konusunda deneyim kazanmaları için ülkenin çeşitli yerlerine şad unvanıyla yönetici olarak gönderilirdi.  İlk Türk devletlerinde başlayan bu uygulama daha sonra kurulan Türk devletlerini de etkilemiştir.  Bu usulün Selçuklu ve Osmanlı devletlerinde de görülmesi bu etkilenmenin önemli bir göstergesidir.  Türklerde devlet dört unsurdan meydana geliyordu. Bağımsızlık  -  Halk  - Ülke  -  Teşkilat