YAZI DİL VE EDEBİYAT

KULLANILAN ALFABELER

Z  Göktürk-Uygur-Soğd-Kiril-Fars-Arap-Latin

Bunlardan Göktürk ve Uygur alfabeleri Türklerin milli alfabeleridir.

ORHUN ABİDELERİ VE ÖNEMİ

Bilge Kağan-Kültiğin ve Tonyukuk Adına dikilmiştir. 8.yy’da dikilmiş ve II. Göktürklere ait bir kitabedir.

Z  1893 yılında Danimarkalı Thomsen okumuştur.

Z  Siyasi bir beyannamedir. İlk yazılı kaynaklardır.

Z  Kitabeleri bulan Strahlenberg ve Danimarkalı Messerschmidt ’in (Mesırşmit)’tir.

Z  Türklerin en eski millî alfabesidir. Göktürk alfabesine, Orhun bölgesinde bulunan yazıtlarda rastlandığı için Orhun alfabesi de denmiştir. Bu alfabe X. yüzyıla kadar ufak değişikliklerle Kırgızlar, Bulgarlar, Hazarlar ve Peçenekler tarafından da kullanılmıştır.

Z  Esik Kurganı ‘nda M.Ö. V. ve VI. yüzyıllara ait gümüş bir kepçe bulunmuş ve bu kepçe üzerindeki yazının Göktürk alfabesiyle yazıldığı anlaşılmıştır.

UYGUR ALFABESİ:

Soğd kökenli olup bazı değişikliklerle Türkçeye uygulanmıştır. Harf sayısı 18'dir. Bunlardan üçü ünlü, 14'ü ünsüzdür. Sağdan sola doğru yazılır. Z hariç tüm harfler bitiştirilir. Timur İmparatorluğu ve kollarında bu alfabe kullanılıyordu. Ebu Said Mirza’nın 1468’de Uzun Hasan’a gönderdiği mektup Uygur alfabesiyle yazılmıştı. Osmanlı sarayında da Uygurca bilen kâtipler vardı. Örneğin II. Mehmet’in Otlukbeli Savaşı’ndan sonra Özbek Hanı’na gönderdiği zafername Uygur alfabesiyle yazılmıştı. Uygur alfabesi 18. yy.’a kadar kullanılmış fakat sonra tamamen unutulmuştur. Uygurlar XIII. yüzyılda Moğol egemenliğine girdikten sonra, Uygur alfabesi Moğolların resmi yazısı oldu. Uygurlar, kağıt yapımını biliyorlardı. Bu yüzden yazılarını kâğıt üzerine yazmışlardır. Ayrıca hareketli harf sistemine dayanan matbaayı da Uygurların bulduğu basılan Uygurca kitapların çokluğundan anlaşılmaktadır. Bugün dünyanın birçok kütüphanesinde ve müzesinde Uygur alfabesiyle yazılmış kitaplar bulunmaktadır. Uygurlara ait hukuk belgeleri de bu alfabe ile yazılmıştır.

Uygur alfabesiyle Uygur döneminde yazılmış yazılı nesirler:

a Altun Yaruk

a İki Kardeş Hikâyesi

a Sekiz Yükmek

DİL VE EDEBİYAT

Dil ve Edebiyat ile İlgili Önemli Bilgiler

Türkçe, Ural ¬Altay dil grubunun Altay kolundan bir dildir. Türkçenin ilk edebiyat ürünleri sözlüdür. Bunlar cenaze törenlerinde söylenen sagular, şölenlerde saz eşliğinde söylenen koşuklar, atasözleri olan savlar, bağımsızlık, vatanın kutsallığı, birlik-beraberlik ve kahramanlık konularını işleyen destanlardır. Türk destanlarının en önemlileri Oğuz Kağan, Alp Er Tunga, Göç, Ergenekon ve Manas'tır. Bu destanlar eski Türklerde canlı bir halk edebi yatının varlığını ortaya koymaktadır. Dede Korkut Hikâyeleri de yazıya geçirilmeden önce sözlü olarak anlatıla gelmiştir.

Orhun Yazıtları II. Göktürk Hükümdarı Bilge Kağan, kardeşi Kültigin ve devlet adamı Tonyukuk için dikilmiştir. Karabalasagun Yazıtları, Uygurlar’a aittir ve Mani Dini ile ilgili bilgiler verir. Türkçe, Çince ve Soğdca yazılmıştır. Türker’e ait en eski yazıtlar Talas, Yenisey ve Orhun Yazıtlarıdır. Kırgızlara ait Talas ve Yenisey Yazıtları Orhun’dan daha eskidir. M.S. VI. yüzyıla aittir. Fakat sadece birer mezar taşı yazıtıdırlar. Uygur Alfabesi ise ikinci milli alfabemizdir. Bu alfabe kaynağını Soğd Alfabesinden almıştır. Ama Soğd alfabesi bize ait değil İranlılara aittir. Uygurlar bu alfabede kendilerine özgü değişiklikler yaptılar. Alfabe 18 harftir. 3’ü sesli 15’i sessizdir.

Uygurlar taş yerine kâğıdı kullandıklarından ve aynı zamanda ilk hareketli matbaayı da icat ettiklerinden dolayı bu alfabe ile yazılmış birçok eser mevcuttur.  Bilinen ilk Türk şairi olan Aprın-Çor Tigin de Uygur Türklerindendir. Türk edebiyatı bu dönemde göçebe bir yaşamdan dolayı daha çok sözlü kaynaklara dayanıyordu.

Edebi Kavramlar;

c  Sagu - Cenaze törenlerinde yapılan ağıtlar

c  Sav - Atasözleri

c  Koşuk - Şölenlerde kopuz denen saz eşliğinde söylenen sözler

c  Destan - Kahramanlık konularını işleyen hikâyelerdir.