KARAHANLILAR (840-1212)

]  Karluk ve Çiğil Türklerinin de birleşmesiyle Karahanlılar Devleti kuruldu (840). Türk töresine uyularak devlet doğu ve batı olarak iki idari kısma ayrıldı.  Bu devlet "kara han" unvanlı birkaç hükümdar tarafından yönetilen federatif bir devlet idi. Doğuda Arslan Kara Han unvanını taşıyan büyük kağan, batıda ise Buğra Kara Han unvanlı kağan bulunmaktaydı.   Orta Asya'da kurulan ilk Müslüman Türk devleti Karahanlı Devletidir. Karahanlıların bilinen ilk hükümdarı Bilge Kül Kadir Han' dır. Satuk Buğra,  İslamiyeti benimseyerek Müslüman oldu ve Abdülkerim adını aldı. (945). Türkler arasında İslamiyet’in yayılması için mücadele etmiş ve bu nedenle El-Mücahit, El-Gazi unvanları ile anılmıştır.

]  Yusuf Kadir Han’ın vefatından sonra taht mücadeleleri yaşanmış, Karahanlı Devleti Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrılmıştır (1042). Doğu Karahanlı Devleti 1211’de Karahitaylar, Batı Karahanlılar ise 1212 yılında Harzemşahlar tarafından ortadan kaldırılmıştır.

]  Karahanlı Hükümdarı Ebu Nasr Ahmed zamanında, kardeşi İlig Nasr tarafından Samaniler devletine son verildi (999). Ebu Nasr Ahmed Abbasi halifesi tarafından bir İslâm hükümdarı olarak tanınan ilk Karahanlı hanı olmuştur.

]  Doğu Karahanlı Devleti'nin ilk hükümdarı sayılan Tamgaç Buğra Han âdil ve dindar bir kişi olarak tanınmaktaydı. Yusuf Has Hacib'in yazdığı Kutadgu Bilig bu hükümdara sunulmuştur.

]  Karahanlı Devleti Türklerin yoğunlukta olduğu bir coğrafyada ( Türkistan =Orta Asya ) kurulduğu için, Türk dili ve Türk Kültürüne büyük önem vermiş;  Karahanlılar döneminde Türk dili ve Türk kültürü açısından çok önemli eserler yazılmıştır.Birçok Türk Devletinde Arapça ve Farsça’nın büyük bir etkinliği varken Karahanlılar Türk diline ve Türk Kültürüne büyük önem vermişlerdir.

Karahanlıların Önemli Özellikleri

     Orta Asya’da kurulan ilk Türk-İslâm devletidir.

     İslâmiyet’i benimseyen Orta Asya’daki ilk Türk devletidir.

     Uygur alfabesini kullanan Karahanlılar, Türkçeyi de “resmî dil” olarak kabul etmişlerdir.

     Yönetimde vezirlere Türkçe bir ad olan Yuğruş unvanını vermişlerdir.

     Türk-İslâm edebiyatının ilk örneklerini vermişlerdir.

     Türk tarihinde ilk posta teşkilâtını kurmuşlardır.

     Türk-İslâm mimarîsinin temelleri ilk kez bu dönemde atılmıştır.

     Bimarhane adı verilen şifahaneler (hastane) kurmuşlardır.

     Ribat adı verilen Türk tarihinin ilk kervansaraylarını inşa etmişlerdir.

     Türk-İslâm sentezi ilk kez Karahanlılarla başlamıştır.

     İlk kez Gulam Sistemini uyguladılar.

     Semerkant, Buhara ve Kaşgar önemli bilim ve kültür merkezleridir.

     Semerkant şehri bu dönemde “Şehirlerin Şahı” unvanına sahipti.

     Tabgaç (Uluğ Kara) Buğra Han tarafından Semerkant’ta açılan medreselerde, ilk kez burslu eğitim sistemini uygulamışlardır.

ÖNEMLİ UYARI

• Karahanlıların; İkili yönetim anlayışını sürdürmeleri,Uygur alfabesini kullanmaları,Boylar birliği federasyonu şeklinde örgütlenmeleri, Türkçeyi resmî dil olarak seçmeleri onların Türk geleneklerine ve millî kimliklerine bağlı kaldığını göstermektedir.

Karahanlılarda yönetim terimleri:

• Tégin: Hükümdar oğlu
• Muhtesib: Kadın
• Tamgacı: Mühürdar
• Agıcı: ipek kumaşları muhafaza eden kimse, hazinedar
• Bitikçi: İç ve dış yazışmalara bakan
• İmga: Taşradaki gelir giderlere bakan(doğu karahanlılarda)
• Amil: Taşradaki gelir giderlere bakan(batı karahanlılarda)
• Kökyuk: Muhtar
• Eşkinci: Ulaşım ve posta işlerine bakan
• Turbı: yâver, yardımcı
• Térig: Ahaliden toplanan vergi (tirik)
• Térnek: dernek, işlerini konuşmak için ulusun toplandığı yer.[19]

Karahanlılarda verilen unvanlar:

• Kunçuy: Hatun'dan bir derece aşağı kadın, bilge, prenses
• Kara: Hakanlı hanlarına verilen ungun (unvan)
• Kül Tegin: Hakanlı ailesi çocuklarına verilen adlardan
• Çağri Tegin: Hakanlı ailesi çocuklarına verilen adlardan
• Bekeç: Tekinlerin, Han oğullarının sanı
• Sagun: Karluk büyüklerinin ungunu (unvanı)
• Sökmen: yiğitlere verilen ungun (unvan)
• Savaşta başarılı hizmet verenlere ;Kılıç Han Sökmen, Tonğa Tégin, Alp Tégin ve Yağan Tégin unvanları verilmiştir.
• Kadir Han: Hakanların sert ve çetin olanına verilen ungun (unvan)

Karahanlılarda askeri terimler:

• Tura: kalkan, siper
• Turag: sığnak
• Tugrağ: Hakan tarafından savaş zamanında askere verilen at
• Tutgak: atlı bölük
• 10 kişilik orduya "otağ", 100 kişilik orduya "haly", 1000 kişilik orduya "subaşı" denilirdi. Ordu kurağına veya ordu karargâhına "toy" denilirdi. Savaşlarda Hakanın çadırı kurulur, tuğ dikilir ve nöbet davulu (tuğ) vurulurdu. Usta kılavuzlar (yorçı) ve öncü bölükler (yizek) düşmanı gözetler ve düşman gözcülerini yakalamak için atlı bölük (tutgak) çıkarılırdı.