BÜYÜK SELÇUKLULAR 1040-1157 GENEL ÖZELLİKLERİ

£  Büyük Selçuklu Devleti’ni kuranlar Oğuz Türkleridir. Türklerin en büyük boyu olan Oğuzlar, Türk tarihinde çok büyük rol almış birçok devletin kurucusu olmuşlardır.( Büyük Selçuklu Devleti, Anadolu Selçuklu Devleti, Harzemşahlar , Karakoyunlular, Akkoyunlular , Anadolu Beylikleri , Osmanlı Devleti, Türkiye Cumhuriyeti Oğuz Türkleri tarafından kurulmuş Türk Devletleridir. )

£  Oğuz Türkleri OĞUZ KAĞAN DESTANI na dayanarak 24 ayrı kola ayrılır.Bu destana göre Oğuzlar,Oğuz Kağan ın  altı oğlundan türemişlerdir.Osmanlı Devleti’ni kuranlar da Oğuz Türklerinden  “KAYI” boyudur. Tarihte Uz, Guz , Tork gibi isimler alan Oğuzlar İslam Dinine girdikten sonra “Türkmen “ adını almışlardır. Oğuz kelimesinin kökeni Ok+Uz ‘dur. Okuz boylar anlamına gelmektedir. Yani Oğuz kelimesi boylar demektir.  Başlangıçta Selenga ırmağı civarında yaşayan Oğuzlar, Göktürk Devletinin yıkılmasından sonra batıya göç ederek Aral gölü ve Hazar denizi arasındaki topraklara yerleşmişlerdir. Oğuz Türkleri bu bölgede Oğuz Yabgu Devletini kurmuşlardır. Oğuz Yabgu Devletinin komutanlarından olan Selçuk Bey Hükümdarla arası açılınca kendisini destekleyen askerleri ile ayrılarak Cent şehrine geldi. Zamanla birçok Türk Boyu  Selçuk Bey’in yönetimi altına girmişti. Bu şekilde Büyük Selçuklu Devleti’nin temelleri atılmış oldu. Selçuk Bey ölünce yerine Arslan  Bey geçti.  Ancak Gazneli Mahmut Arslan Bey’i esir alınca yerine yeğenleri olan Tuğrul ve Çağrı Beyler  geçti.

TUĞRUL VE ÇAĞRI BEYLER DÖNEMİ

c  Tuğrul ve Çağrı Beyler birlikte Büyük Selçuklu Devleti’ni yönetmeye başladılar. Büyük Selçuklu Devleti  giderek güçlenip Horasan’ı ele geçirince Gazneli Devleti ile araları açıldı .İki taraf 1040 Dandanakan savaşında karşı karşıya geldiler. Dandanakan savaşını Büyük Selçuklular kazandı. Bu şekilde Selçuklu Devleti resmen kurulmuş oldu.  Bu sıralarda Oğuz Türkleri bulundukları coğrafyaya sığmıyorlar, kendilerine yeni yurtlar arıyorlardı. Çağrı Bey komutasında ki küçük bir Türk birliği ilk defa Anadolu ‘ya akın yaptı. Bu akınlar keşif amacını taşıyordu. Anadolu tanımak ve burada kurulu olan Bizans Devleti!nin gücünü sınamak için yapılıyordu. Daha sonra Anadolu’ya Türk akınları artarak devam etti. Yapılan bir başka akında İbrahim Yinal ve Kutalmış komutasındaki Türk ordusu ile Bizans ordusu Erzurum yakınlarındaki Pasinler de karşı karşıya geldiler.  1048 yılında yapılan Pasinler savaşını Türk ordusu kazandı. Pasinler savaşı Türk ordusu ile Bizans ordusunun kaşı karşıya geldiği ilk savaştır.

c  Bu tarihlerde Abbasi halifesinin gücü azalmış, Şii Büveyhoğullarının baskısı altına girmişti. 1055 yılında Bağdad merkezli Abbası halifesi olan Kaim Bağdad'ı ellerinde bulunduran Şii mezhepli Büveyhoğulları'na olan bağımlılıktan kurtulmak için Bağdad'lı ünlü alım, fakih ve kadı Mâvardı'yı Tuğrul Bey'e göndererek Selçuklu hükümdarı Tuğrul Bey'den yardım istedi. Bağdad'a asıl iktidar gücü olan halifelik muhafız güçleri komutanı olan Türk asıllı ama Şii mezhepli "Basâsırı" destek görmeyi önceden kabul etti. Ama sonra "Basâsırı" bu görüşünden ayrıldı ve Buveydiler ile aksi düştü. Halife Kaim de bu ayrılıktan istifade edip Tuğrul Bey'i Bağdad'a davet attı. Tuğrul Bey Abbası halifesini Şii'lerden kurtarmak için 1055'te Bağdat'a yaptığı seferde Büveyhoğulları ile savaştı ve onları ağır bir yenilgiye uğrattı. Irak'da son Büveyhoğulları hükümdarı olan El-Meliku’r-Rahim'i esir alan Tuğrul Bey bu devlete son verdi. Tuğrul Bey Bağdad'a girip Abbası halifeliğinin koruyuculuğunu üzerine aldı. Fakat tam bu sırada Selçuklu idaresinde bulunan ülkede Tuğrul Bey aleyhine üvey kardeşi İbrahim Yınal isyan etti ve büyük sayıda Türkmen de bu isyana katıldı. Tuğrul Bey isyancı üvey kardeşi İbrahim Yınal ve Buveyhoğulları orduları ile zor bir savaşa girmek zorunda kaldı. Aralık 1058'de 400 atlı süvari bedevi Banu Hilal aşiret birlikleri başlarında 1055'de Bağdad'dan sürülmüş Basasırı olarak Bağdad'ı işgal ettiler. Şehirde camilerde Kahire'de bulunan Şii Fatimiler halifesi Mûstensir adına hutbe okuttular.1060 yılında Tugrul Bey Ibrahim Yinal isyanini bastirdi ve Fatimilerin eline geçmiş olan Bağdat'ı ele geçirdi. Abbasi halifesi Kaim'in tekrar Bağdat'a dönmesini sağlayan Tuğrul Bey, halifenin kızı Seyyide Fâtıma el-Betül ile evlendi. Halife Kaim, Tuğrul Bey'e Sultan, Ruknu ʾd-Devle (Dinin direği) ve Malikul-Meşrik ve Magrib (Doğu'nun ve Batı'nın Sultanı) unvanlarıni verip onu Sultan ilan etti.

c  Halifenin Tuğrul Bey’i Sultan ilân etmesi ile birlikte, halife dünyevî (siyasî) yetkilerini Tuğrul Bey’e devretmiş ve ilk kez din ve devlet işleri birbirinden ayrılmıştır.Artık bütün İslam dünyası Selçukluların koruyuculuğu altına girmiş oluyordu.

ALPARSLAN DÖNEMİ

é  Tuğrul Bey ölünce yerine Çağrı Bey’in oğlu olan Alparslan geçti. Bizans'ın önemli kalelerinden olan Ani'nin fethi İslam dünyasında büyük yankı uyandırdı. Abbasi halifesi Alp Arslan'a ebul feth (fetih babası) unvanını verdi. Sultan Alparslan döneminin en önemli olayı Malazgirt savaşıdır.  Türklerin Anadolu ‘ya akınları giderek şiddetlenince Bizans İmparatoru Romanos Diogenes büyük bir ordu ile harekete geçti. Bizans ordusunun Doğu Anadolu’ya doğru harekete geçtiğini duyan Alparslan ordusu ile hemen Doğu Anadolu’ya yöneldi. İki taraf 1071 yılında Malazgirt’te karşı karşıya geldiler. Malazgirt savaşını Türk ordusu kazandı. Malazgirt savaşı Türk tarihinde çok büyük bir öneme sahiptir.

Bu savaşın sonucunda:

• Anadolu’nun kapıları Türklere açılmış oldu.
• Anadolu Türklerin yeni yurdu haline geldi.
• 1071 tarihi, Türkiye tarihinin de başlangıcı oldu.
• İslam Dünyası üzerindeki Bizans tehlikesi son buldu.
• Bizans’ın kışkırtmaları sonucu haçlı seferleri başladı.

MELİKŞAH DÖNEMİ

    Alparslan’ın ölümünden sonra yerine oğlu Melikşah geçti. Büyük Selçuklu Devleti, Melikşah zamanında en güçlü dönemini yaşadı. Babası Alparslan döneminde vezir olan Nizamül-Mülk, Melikşah döneminde de bu görevine devam etti. Melikşah döneminin en önemli iç olayı, Hasan Sabbah’ın siyasi amaçları için başlatmış olduğu Bâtınilik hareketidir. Bu hareketin amacı Büyük Selçuklu Devletini içeriden yıkmaktı. Bâtınilik hareketine karşı çok iyi mücadele eden vezir Nizamül- Mülk bir suikastte öldürüldü.  Nizamül-Mülk: Büyük Selçuklu Devleti tarihinde önemli bir role sahip olan devlet adamıdır. Bâtınilik hareketine karşı çok iyi mücadele yapmıştır. Sünni İslam anlayışını korumak ve güçlendirmek için, ülkenin birçok yerinde medreseler yaptırmıştır. Bu medreselere Nizamiye medreseleri denir.

BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİNİN YIKILIŞI

ž  Sultan Melikşah’ın ölümünden sonra yerine önce Berkyaruk sonrada Sencer ( Sancar) geçti. Sultan Sencer Büyük Selçuklu Devletinin son büyük hükümdarı oldu.  Karahitaylarla yapılan ( 1141 Katvan ) savaşında yenilince Ülke dağılmaya başladı. Sultan Sencer’in ölümüyle de Büyük Selçuklu Devleti parçalandı.

Büyük Selçuklu Devletinin yıkılma sebebleri şunlardır:

1.Hanedan üyeleri arasındaki taht kavgaları.

2.Sultan’ın erkek çocuklarını ( Melik ) yetiştiren Atabeylerin gittikleri eyaletlerde merkezi otoriteden ayrılıp bağımsız olma istekleri.

3.Batinilerin çalışmaları.

4.Oğuzların devletle aralarının açılması.

5.Abbasi halifelerinin Selçuklu etkinliğinden kurtulma istekleri.

6.Şii Fatimilerin çalışmaları.

Bütün bu sebebler yüzünden parçalanan Büyük Selçuklu Devleti üzerinde birçok yeni devlet kuruldu.

Bunlar:

DEVLET VE ATABEYLİKLER

1.Horasan Selçukluları 2.Anadolu Selçukluları.3.Kirman Selçukluları. 4.Suriye Selçukluları.

Sultan’ın erkek çocuklarını ( Melik ) yetiştiren bilgili, tecrübeli devlet adamlarına denir.

Atabeyler gittikleri eyaletlerde merkezi otoritenin zayıflamasından yararlanarak bağımsızlıklarını ilan ettiler.

Kendilerine bağlı küçük atabeylikler kurdular. Bunların en önemlileri şunlardır:

¥  Salgurlular (Fars Atabeyliği) (1147-1284): İran’ın güneyinde Atabey Sungur tarafından kurulmuştur. Merkezi Şiraz’dır.

¥  Azerbaycan Atabeyligi (İldenizoğulları) (1146-1225): Azerbaycan’da Şemseddin İl-Deniz tarafından kurulmuştur. Merkezi Tebriz’dir.

¥  Beg-Teginoğulları (1146 -1232): Zeyneddin Ali Küçük tarafından kurulmuştur. Merkezi Erbil’dir.

¥  Şam Atabeyliği (Böriler) (1128-1154): Atabey Tuğtekin tarafından kurulmuştur. Merkezi Şam’dır.

¥  Musul Atabeyliği  (Zengîler) (1127-1259): İmameddin Zengi tarafından kurulmuştur. Merkezi Musul’dur

BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİNİN TÜRK TARİHİNDEKİ ÖNEMİ

• Büyük Selçuklu Devleti Anadolu’nun fethedilip Türkleşmesini sağladılar. Haçlı saldırılarına karşı İslam Dünyasını korudular. İslam Kültür ve Medeniyetinin gelişmesine katkıda bulundular. Halifeliği koruyarak devam etmesini sağladılar.

Mimari alanda önemi;

• Büyük Selçuklular, ince ve uzun minarelerle cami mimarisine yeni bir anlayış getirdiler. İsfahan'daki Mescid-i Cuma bu anlayışla yapılmış en eski örnektir. Büyük Selçuklu anıtmezarları olan kümbetler de yaygın mimari yapılardır. Kümbetler içten kubbe, dıştan ise piramit ya da konik bir çatıyla örtülüyordu. Dört köşeli, çok köşeli ya da yuvarlak formdaki Büyük Selçuklu kümbetleri genellikle iki katlı olarak yapılıyordu.Bu kümbetlerin alt kat mezar, üst kat ise mescit olarak kullanılıyordu. Büyük Selçuklu sanatında hat (yazı), minyatür, ahşap ve taş oymacılığı, çinicilik, maden işleme, cilt ve çeşitli süsleme sanatları da gelişmişti.