DEVLET YÖNETİMİ VE BÖLÜMLERİ

é  Türkler Müslüman olduktan sonra da devlet yönetimi  ile ilgili geleneklerine devam ettiler.

é  Devlet hanedan ailesinin ortak malı sayılıyordu.

é  Karahanlı Devleti kurulduğu coğrafya itibari ile Türk Devlet anlayışını aynene sürdüren bir devletti. Hükümdarlar da “kara” ünvanı  kullanılıyordu.

é  Sultan ünvanını ilk kullanan Türk Hükümdarı Gazneli Mahmut ( Sultan Mahmut ) olmuştur.

é  Devlet işleri Büyük Divan denilen yerde görüşülüp karara bağlanırdı.

é  Divanın alt kademeleri vardı. Her alt kademede ayrı bir iş görülürdü.

é  Ülkeler kolay yönetim için eyaletlere ayrılmıştı. Eyaletlerde melikler görev yapardı.

é  Moğol hükümdarlarına  “Kağan” denirdi.

é  Devlet işerinin görüşüldüğü ve karara bağlandığı yere de  “Kurultay” adı verilirdi.

é  Ordu komutanlarına ise “noyan” adı verilirdi.

é  NOT: Ülkenin hükümdar ailesinin ortak malı sayıldığı düşüncesi bütün Türk Devletlerinde kabul görmüş ortak bir düşünce idi. Bu anlayış taht kavgalarına ve Türk devletlerinin kısa sürede yıkılmalarına neden olmuştur.

1-HÜKÜMDAR

£  Türk devletlerindeki hakimiyet anlayışı, İslamiyetten sonraki dönemde de devam etmiştir.

£  Türk devletlerinde ülke ve iktidar, hanedan üyelerinin ortak malı sayılırdı.

£  Bu egemenlik anlayışı Türklerden Moğollara geçti.

£  Türk-Moğol devletlerinde hükümdarın ülkesini oğulları arasında paylaştırmasının temelinde yatan neden bu anlayıştı.

£  İslamiyet öncesi Türk devletlerinde hükümdarlar; hakan, kağan, yabgu gibi unvanlar kullanırken Türk-İslam devletlerinde sultan unvanını kullandılar. Sultan unvanını ilk defa Gazneli Mahmut kullandı.

a-B.Selçuklularda Hükümdar Ünvanları

£  sultan-ı azam     (büyük sultan)

£  sultanü'l-alem  (alemin sultanı)

£  Sultanü'l- mağrib  vel maşrık  doğu ve batı’nın hükümdarı

b-Karahanlılarda Hükümdar Ünvanları

£  Arslan han-doğu

£  Buğra han-batı

£  Kadır

£  Kara

£  İliğ ünvanları kullanıldı.

c-Harzemşahlarda Hükümdar Ünvanları

£  Harzemşah – melik – şahinşah

£  Sultan, sultan-ı azam

2-İSLAMİYET SONRASI HÜKÜMDARLIK ALAMETLERİ

a-Hükümdarlık alametleri ise;

£  Hutbe okutmak, sikke (para) bastırmak, tuğra, nevbet (davul) çaldırmak, sancak, taç, sorguç, taht, Tuğra, Otağ(saltanat çadırı), hilat (halifenin gönderdiği üzeri ayet işlemeli elbise) menşur (halifenin gönderdiği yazılı belge) , asa, âlem ve çetr (saltanat şemsiyesi) gibi sembollerdir.

b-Halifenin gönderdiği hediyeler

£  Hilat (halifenin gönderdiği üzeri ayet işlemeli elbise) menşur (halifenin gönderdiği yazılı belge) , Gâşiye, asa, âlem ve çetr (saltanat şemsiyesi) gibi sembollerdir.

£  Gâşiye: Arapça’dan gelen gaşiye, başka anlamları da olmakla birlikte, daha çok atların eyer örtüsüne verilen isimdir. Ancak Selçuklu tarihinde onu sıradan bir eyer örtüsünün ötesinde tamamen farklı bir alâmet olarak görmekteyiz. Sanki bu örtüeyeri örtmek için değil de, hükümdara saygı göstermesi, ona boyun eğmesi gerekenlerin taşıması için kullanılmaktadır. Gâfliye normal şartlarda sultanın maiyetinde bulunan rikâbdâr tarafından el üstünde taşınırdı. Ancak onun genellikle bir şehrin fethinden sonra şehir hakiminin sultana itaat etmesinde veya karşılama merasimlerinde olduğu gibi, tâbilerin sadakâtlerini göstermesi için bir araç olarak kullanıldığı görülür. Tâbiler hükümdarın gâşiyesini elleri veya omuzları üzerinde taşıyarak onun atının önünde yürürlerdi.

MERKEZİ YÖNETİM VE SARAY TEŞKİLATI SARAY GÖREVLİLERİ

@  Hacip:Divan üyeleri ile sultan arasındaki yazışmaları düzenleyen görevlilerdir. Başlarındaki kişi Hashacip’tir.

@  Kapucubaşı:Sarayın günlük işlerinin görülmesinden sorumlu olan kişidir.

@  Silahtar:Silah imalathanesini yönetir.

@  Candar:Saray muhafızlarıdır. Başlarındaki kişiye Emir-i Candar denir.

@  Âlem:Bayrak demektir. Bayrakları korumakla görevli kişiye de Alemdar denir.

@  Cemedar:Sultanın kıyafetlerinden sorumlu kişidir.

@  Emir-i Ahur:Sultanın at ve hayvanlarından sorumlu olan kişidir.

@  Serhenk:Sultanın özel korumalarıdır. Sefer-gezilerde hükümdar kuvvetlerine yol açar

@  Emir-i alem:Devlete ait bayrakları taşıyan Görevliye denir.

@  Emir-i Şikar:Av organizasyonundan sorumlu

@  Çaşnigir:Yemekten sorumlu (Anadolu Selçuklularda-Emir- i Meclis)

@  Şarabdar:Meşrubatlardan sorumlu

@  Taştdar-Abdar:Temizlikten sorumlu

@  Devaddar:Hükümdarın yazı takımlarını muhafaza eder

@  Üstâdüddâr: Saray naziri olup saraya ait bütün harcamalari ve saray görevlilerini kontrol eder.

@  Havâyicsâlâr:Havâyichâne denilen mutfak islerine bakan ve yemekleri pisiren saray ahçisi.

@  Hâce-i Büzürg: Vezirlere verilen isim.Karahanlılarda Yuğruş denilmektedir.

@  Bazdar: Kuşçu, avcı, doğancı.

@  Yatgak: Saray muhafızlarından yatgaklar, sarayın gece nöbetini tutmakla görevli idiler.

@  Turgak: Gündüz nöbetlerini tutanlara denmekte idi.

@  Rikâbdâr: Üzengi tutan anlamına gelen bu unvan sahibi emir, sultanın ata binip inmesine yardımcı olur ve saltanat alâmeti gâşiyeyi merasimlerde sultanın önünde taşırdı.

@  Müneccim: Astrolojiyle uğraşan ve sultanın vereceği önemli kararlar arefesinde muhtemel olumlu, olumsuz gelişmeler hakkında öngörülerde bulunan kişidir.

@  Üstâd-ı saray (muallim): Sarayda şehzadelerin eğitimiyle meşgul olurdu. Yazışma, haberleşme, hesap ve tarih gibi konularda dersler verdiği anlaşılmaktadır.

@  Mugannî : Sultanın hoşça vakit geçirmesini sağlayan erkek şarkıcılar

@  Muganniyyeler : Sultanın hoşça vakit geçirmesini sağlayan kadın şarkıcılar

@  Mutrib ve Mutribeler: Erkek ve kadın çalgıcılar

@  Muabbir: Rüya tabircisi

@  Emîr-i perdedâr: Sultan›n huzuruna girip çıkanlardan sorumlu olan emirdir.

@  Emîr-i meclis: Sadece Türkiye Selçuklularında bulunan bu emir sultanın eğlence meclislerinin düzenlenmesinden sorumludur. Diğer Selçuklu hanedanlarında da başka bir emirin sorumluluğunda veya başka bir ünvanla bu görevi yürütenlerin olması muhtemeldir.

@  Nedimler veya Musahipler: Sarayda devrin seçkin bilgin ve şairlerini bulunduran Selçuklu sultanları onların ilminden ve sohbetlerinden zevk alırlardı. Hükümdar bu şekilde ilmi seviyenin en zirve bilgilerini saraydan halka dağıtırdı. Sarayda sultanı eğlendiren cüceler, soytarılar, hasekiler, vuşaklar, dilsizler ve müzisyenler de bulunmaktaydı.

@  Emir-i Hares: Ceza infaz emiri olup, kösleri, alemleri ve nevbetleri olurdu. Hacibten sonra sarayda en yetkili görevli idi. Yasacının 20si altın, 20'si gümüş asalı 40 hademesi vardı.

@  Emir-i Mahfil: Çeşitli merasimlerde ve Cuma resmi kabullerinde hükümdara teşrifatçılık yapardı. Bu teşrifat sırasında bol yenli özel bir elbise giyer ve büyük  bir  sarık  takardı. Merasimden sonra hükümdara yönelik klişe bir dua veya telkin cümlesi söylerdi.

DİVAN ÇEŞİTLERİ VE GÖREVLERİ

R  Hükümet: Hükümetin başında Karahanlılarda Yuğruş Gaznelilerde Hace-i Buzurg Selçuklularda ise Vezirvardı. Vezir Sultan dan sonra en yetkili kişidir. Karahanlı, Gazneli ve Selçuklularda hükümet işleri Divan adı verilen dairelerde görülürdü. Türk-İslam devletlerinde belli başlı divanlar, görevleri ve en büyük görevlileri şunlardır.

R  A-Divan-ı Saltanat (Karahanlılarda Divan-ı Ali, Gaznelilerde Divan-ı Vezaret): Başkanı vezir olup devletle ilgili tüm işler burada görüşülür. Diğer divanların başkanları katılır.

R  B-Divan-ı Tuğra (Karahanlılarda Divan-ı Tuğra- Gaznelilerde Divan-ı Risalet) : Başkanı Tuğrai olup devletin tüm iç ve dış yazışmalarını yapar.

R  C-Divan-ı İstifa (Karahanlılarda Divan-ı İstifa- Gaznelilerde Divan-ı Vekâlet) : Başında Müstevfi olup Devletin her türlü mali işleriyle ilgilenir.

R  D-Divan-ı İşraf (Karahanlılarda Divan- ı İşraf – Gaznelilerde Divan-ı İşraf) Başında Müşrif olup Teftiş divanıdır.

R  E-Divan-ı Arz ( Karahanlı-Gazneli de aynı): Başında Emir-i Arız olup Askeri işlerle ilgilenir.

1-Divan-ı tuğra veya Divan-ı inşa; 

R  Ferman, berat, menşur, name gibi her türlü yazı işleri ile devlet içindeki ve dışındaki bütün yazışmalarabakan divandı.

R  Hükümdarın imzası yerine geçen tuğra, bu divan tarafından kullanılırdı.

R  Divan-ı tuğranın başkanına tuğrai denirdi.

2-Divan-ı işraf:

R  Adındaki divanın başkanı müşrif idi.

R  Askeri ve hukuki işler dışında devletin her türlü faaliyetlerinin denetimini yapardı.

R  Büyük divana ait defterlerin ve çeşitli devlet gelirleri¬nin kontrolü, vergi toplamada insanlar arasında ayrım yapılmaması bu divanın görevleri arasındaydı.

3-Divan-ı istifa:

R  Devletin mali işlerine bakardı.

R  Şer'i ve örfi vergilerden elde edilen gelirlerin hazinede toplanması ve devlet işlerinde harcanması bu divanın sorumluluğundaydı.

R  Başkanına müstevfi denirdi.

4-Divan-ı arz :

R  Askerlik işlerinden sorumlu divandı.

R  Ordunun ihtiyaçlarının karşılanması ve asker maaşlarının Verilmesi bu divanın başlıca görevlerini oluştururdu.

R  Başkanına arzü'l-ceyş veya emir-i ariz adları verilirdi.

5-Divan-ı saltanat (hükümet):

R  Devlet işlerini yürütmekle görevli hükümet… Bu divanın asıl başkanı; Sahib-i Divan-ı Devlet denilen büyük vezirdi.

R  Karahanlılarda divan başkanına yuğruş denirdi.

R  Büyük vezir hükümdardan sonra en büyük devlet adamıydı.

R  Divanda yer alan dört vezir ülkenin iç ve dış işlerini, yazışmaları,maliye işlerini, ordunun eğitim ve donatımı ile genel teftiş işlerini görürlerdi.

R  Devletin bütün işleri ve sorunları bu divanda görüşülür ve karara bağanırdı.

R  Hükümdarın kimseye danışmaksızın verdiği emirler bile bu divanda görüşülür, gerektiğinde bu kararın değiştirilmesi istenirdi.

R  Divanda bu vezirlerin dışında müstevfi, arz'ül-ceyş, tuğrai denilen görevliler de bulunurlardı.

ÜLKEDE MERKEZİ VE YEREL YÖNETİM

a Eyalet  : Şıhne-Amil-Muhtesip

a Vilayet : Amid-Amil-Muhtesip

a Kaza     : Reis-Amil-Muhtesip

a Köy       : İktalı sipahi

TAŞRADAKİ GÖREVLİLER

Melik:

Œ  Eyaletlerin ve vilayetlerin başında bulunan askeri görevlilerden hükümdar soyundan olanlara

Şıhne:

Œ  Eyaletlerin ve vilayetlerin başında bulunan askeri görevlilerden hükümdar soyundan olmayanlara

Amid:

Œ  Yönetimden sorumlu sivil görevlilere denirdi.

Amil:

Œ  Vilayetlerin vergisini amil denilen görevliler toplar,

Œ  Ticari hayatı muhtesipler düzenlerdi.

Muhtesip:

Œ  Vilâyetlerde ticarî hayatın düzenlenmesi (pazarlarda fiyatların, tartı ve ölçü aletlerinin ve üretilip satılan malların kalitesinin denetlenmesi) ve belediye çalışmalarının yürütülmesinden sorumlu görevlidir. Belediye işlerinden sorumlu

Subaşı:

Œ  Taşrada şehirlerin güvenliğinden sorumlu kişidir.

Ulak:

Œ  Vilayetlerde ulak denilen görevlilerin bulunduğu güçlü bir posta teşkilatı kurulmuştu.

Œ  Bunların dışında Ulag (posta) teşkilatında çalışan peykler, Münhi diye anılan gizli istihbarat memurları da vardı.

Büyük Selçuklularda devlet yönetimi

Œ  Büyük Selçuklu Devleti'nde ülke iki bölümden oluşmuştu.

Œ  Bunlardan birincisi büyük sultana bağlı devlet, diğeri de tabi devletlerdi.

UYARI:

Œ  Tabi devletler çeşitli vilayetIere ayrılmıştı.

Œ  Bu devletler iç işlerinde bağımsız, dış işlerinde büyük devlete bağlıydılar.

ATABEY

Œ  Büyük Selçuklu Devleti'nde küçük yaştaki hanedan üyeleri bilgi ve tecrübelerini artırmak üzere ülkenin eyalet ve vilayetlerine yönetici olarak gönderilirdi.

Œ  Bunların yanına atabey denilen yetenekli ve bilgili devlet görevlileri verilirdi. Atabeylik,

Œ  Büyük Selçuklularda son derece itibarlı bir görevdi.

Œ  Atabeyler, şehzadeler büyüyüp yönetime hakim oluncaya kadar bulundukları bölgeyi idare ederlerdi.

Selçukluların zayıflamasından sonra atabeylerin bir kısmı bu durumdan yararlanarak bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir.