MİMARİ VE SANAT
d Türk-İslâm mimarîsinin ilk örneklerine Karahanlılar’da rastlanmaktadır.
d Nitekim Türk-İslâm mimarîsinin temelleri Karahanlılar döneminde atılmış, ilk kez “Ribat” adı verilen küçük kervansaraylar inşa etmişlerdir.
d Ayrıca Karahanlılar ilk kez Bimarhâne (Darü’ş-şifa) kurarak hastaların tedavisinde de önemli gelişme sağlamışlardır.
d Resim ve heykel sanatlarının İslâm dinine aykırı görülmesi nedeniyle bu sanat dalları pek gelişmemişse de, paralar üzerinde figürler, halılar üzerinde bitki ve hayvan motifleri kullanılmıştır. Ancak bu sanatlar çok gelişmemiştir.
d Türk –İslam Devletlerinde gelişen başlıca sanat dalları, çinicilik, minyatür, tezhip, ebru, süsleme, hat, oymacılık, kakmacılık ve mimaridir.
SÜSLEME SANATLARI
c Hat Arap harfleriyle İslâmî güzel yazı yazma sanatıdır. İslamiyet’e geçişle birlikte önem kazanmış ve bir sanat dalı haline gelmiştir.
c Minyatür Kitaplara suluboya kullanılarak çizilen küçük resimlerdir. Minyatür sanatçılarına “nakkaş” ya da “musavver” denilmiştir.
c Tezhip Kitap süsleme sanatıdır. Altınlamak, yaldızlamak anlamına gelir. Yaldız ve boya kullanılarak özellikle Kur’an-ı Kerim’in sayfaları süslenmiştir.
c Çini Fırınlanmış toprak üzerine yapılan renkli ve çeşitli motiflerden oluşan seramiklerdir.
c Kündekâri Ahşap işlemeciliğine dayanan el sanatıdır. Bu sanatlarla uğraşanlara Neccar adı verilmiştir. (Neccar = Marangoz)
c Fresk Yaş alçı (sıva) üzerine yapılan renkli duvar resmidir.
c Vitray Renkli cam süsleme sanatıdır.
c Mozaik Küçük cam ve taş parçalarının harç içerisinde yerleştirilmesi sanatıdır.
c Telkâri Altın, gümüş gibi maden işlemeciliğine dayanan sanat dalıdır.
c Malakâri Duvar kabartma sanatıdır.
c Kakmacılık Ahşap ve madenlerin içine renkli malzemelerin yerleştirilmesi sanatıdır.
c Oymacılık Ahşap, alçı vb. zeminlerin oyulmasına dayanan süsleme sanatıdır.
c Türklerin İslâm mimarîsine en önemli katkıları kemer, kubbe, Türk üçgeni ve sütundur.
c Bunun dışında Büyük Selçuklu Devleti mimarîye; üst üste çift kubbe, silindirik ve yivli minare, köşeli çatı ve beş köşeli mihrap gibi unsurları kazandırmıştır.
SÜSLEME SANATLARININ KULLANIM ALANLARI
` Duvar Süslemede Fresk, çini, mozaik, taş bezeme, malakâri, hat, oymacılık, kakmacılık.
` Ahşap Süslemede Kündekâri, oymacılık, kakmacılık.
` Kitap Süslemede Hat, tezhip, minyatür, ciltçilik.
` Maden Süslemede Telkâri, kakmacılık, oymacılık.
` Cam Süslemede Vitray, taş bezeme, tuğla bezeme, alçı bezeme.
MİMARÎ YAPI TÜRLERİ
DİNİ MİMARİ | SİVİL MİMARİ | ASKERİ MİMARİ | |
/ Cami / Mescit / Türbe / Kümbet / Medrese / Külliye / Tekke / Zâviye | / Saray / Köşk / Ev / Köprü / Çeşme / Hamam / İmârethâne / Tabhâne / Dârü’ş-şifa / Dârü’l-afiye / Bimarhâne | / Maristan / Dârü’s-sıhha / Şifahâne / Ribat / Kervansaray / Han / Bedesten / Arasta / Kapan / Çarşı / Bimaristan | / Kale / Sur / Burç / Tersane / Kule / Hisar / Kışla / Ordugâh |
® Kümbet Üzeri piramit çatı ile örtülü anıt mezardır. Türbe mimarîsi ise ilk kez Büyük Selçuklular tarafından uygulanmıştır.
® Külliye Ana yapısı (merkezi) cami olan kompleks yapılar topluluğudur.
® İmârethâne Yolculara ve yoksullara ücretsiz yemek dağıtılan yer. (Aşevi)
® Kervansaray Ticarî amaçlı yapılardır. Ticaret yolları güzergâhında konaklama ve güvenlik hizmetlerini sağlamıştır.
® Ribat Ticarî amaçlı yapılar olup, kervansaraylardan küçüktür. İlk kez Karahanlılar’da görülmüştür.
® Bedesten Kumaş ticaretinin yapıldığı kapalı çarşıdır. Kubbelerle örtülüdür.
® Kapan Hanı Tek bir cins ticaret maddesinin toptan satışının ya da dağıtımının yapıldığı kapalı pazar yeridir.
® Arasta Üstü açık ya da kapalı, dükkânların sırayla dizildiği ticarî yapıdır. Bir diğer adı Ahi Çarşısı’dır.
® Bimarhâne Akıl ve sinir hastalıklarının tedavi edildiği kurumlardır. İlk kez Karahanlılar’da görülmüştür.
® Tabhâne Misafirhâne. Fakirlerin barındıkları sosyal yapılardır.
Türk-İslam devletlerindeki sanat eserlerinde mimari ağırlıkta idi.
Türk-İslam Devletleri tarafından yapılan ve günümüzde hala ayakta duran sanat eserlerinden bazıları şunlardır:
Æ Tulunoğlu Camii
Æ Baybars Camii
Æ Mescid-i Cuma
Æ Sultan Sencer Türbesi
Æ Alaaddin Camii
Æ Burmalı Minare
KARAHANLILAR DÖNEMİ MİMARİ
^ Şir Kebir Camii:Kerpiçten yapılmıştır.
^ Arap Ata Türbesi
^ Herakkan Kümbeti
^ Balacı Hatun Türbesi
^ Ribât-ı Melik (Kervansaray)
^ Ayşe Bibi Türbesi (Eski Türk çadır sanatı örneğidir.)
^ Registan Medresesi
^ Dehistan Kervansarayı
^ Tirmiz Sarayı
GAZNELİLER DÖNEMİ MİMARİ
v Leşker-i Bazar Sarayı (Afganistan)
v Leşker-i Bazar Ulu Camii (Afganistan)
v Zafer Kuleleri
v Mahmut Bendi
v Ribât-ı Mahi
v Sultan III. Mesut Sarayı
v Arâsü’l-Felek Camii
BÜYÜK SELÇUKLULAR MİMARİ
Nizâmiye Medresesi (Bağdat)
Diyarbakır Ulu Camii
Nişabur Medresesi (ilk Selçuklu medresesidir.)
Sultan Sencer Türbesi (Merv)
Tuğrul Bey Türbesi (Rey)
Rey Medresesi
Kazvin Mescit-i Cuma
İsfahan Melikşah Camii
Kümbet-i Surkh
Ribât-ı Zafaranî
Gülpayegân Camii
Mescit-i Cuma (İsfahan) (ilk medrese-cami birleşimidir.)
Mescidi Cuma : İsfahanda Melikşah yaptırmıştır.
Haydariye Mescidi
Damgan Mescidi Cuması
UYARI: Kervansaraylar ilk defa Karahanlılar ve Gaznelilerde görülmektedir.
Ribatı Anuşirvan Medresesi : Tuğrul Bey tarafından yaptırılmıştır.
İLAÇ GİBİ BİLGİLER;
þ Büyük Selçuklularda ilk medrese Nişabur' da Tuğrul Bey tarafından yaptırılmıştır.
þ Rey ve Horasan' daki medreselerin dışındakiler günümüze kadar ulaşamamıştır.
Bu dönem eserleri arasında;
þ Çini kaplı saraylar, cami, mescid, imaret, han, türbe, kümbet, şadırvan, sebil, kale, sur, ribat(kervansaray) ve mezar sandukaları sayılabilir.
þ Fakat daha da önemlisi bu dönemde Türkler sanat dünyasına çok önemli mimari üsluplar katmışlardır.
Bunlar;
þ Medrese mimarisi - Bağdat Nizamiye Medresesi
þ Medrese-Cami mimarisi - Sultan Melikşah’ın İsfahan’daki Mescid-i Camii
þ Tuğla, kümbet ve çift kubbe inşaatı - Merv’de Sultan Sencer Türbesi gibi
þ Yivli, yüksek ve ince minare tipi, sütun, sütun başlığı, pencerelerin katlar halinde sıralanması, dikdörtgen ve beş köşeli mihraplar Türklerin sanat dünyasına kazandırdıkları sanat üsluplarıdır.
þ Türk-İslam mimarisinin en belirgin özelliği kubbe mimarisidir.
þ Kervansaray-Kümbet-Kubbeli Camii-Bimarhane-Medrese mimarileri Türkler tarafından kazandırılan tarzlardır.
þ Türk-İslam sanatında resim ve heykelciliğin yasaklanması oymacılık, kakmacılık, nakkaşlık ve minyatür gibi süsleme sanatlarının gelişmesinde etkili olmuştur.
þ Türk-İslam sanatında resim ve heykelciliğin yasaklanması oymacılık, kakmacılık, nakkaşlık ve minyatür gibi süsleme sanatlarının gelişmesinde etkili olmuştur.