HUKUK

ý  Orta Asya'daki ilk Türk devletlerinde toplum düzenini töre adı verilen ve yazılı olmayan kurallar sağlardı. İslamiyet döneminde şer'i kuralların hayata geçirilmesiyle Türk hukukunda önemli değişiklikler meydana geldi.

ý  Türk-İslam devletlerinde adalet teşkilatı ve hukuk kurallarının dayandığı esaslar hemen hemen aynıydı. Bu nedenle Anadolu Selçuklu hukuku, kendilerinden önceki Türk-İslam devletlerinin devamı niteliğindeydi. Anadolu Selçuklu hukuku, Büyük Selçuklu hukukunda olduğu gibi, şer'i ve örfi hukuk olarak ikiye ayrılıyordu .

Şer’i yargı sistemi

¥  Evlenme,

¥  Boşanma,

¥  Miras,

¥  Nafaka,

¥  Alacak

¥  Vakıflar ile ilgili davalar şer'i yargı kuralları ile çözümlenirdi.

UYARI:

®  Bu konularla ilgili davalara da şer'i mahkemeler bakardı.

®  Şer'i mahkemelerin başında kadı bulunurdu.

®  Kadılar genellikle medrese eğitimi görmüş olanlar arasından hükümdar veya vezir tarafından atanırdı.

®  Aynı zamanda kadılar, bulundukları yerlerde merkezi idarenin de temsilcisi durumundaydılar.

®  Kadılara vereceği kararlarda hiç bir kişi veya kuruluş müdahale edemezdi.

®  Ancak, verilen kararlara usulüne uygun olarak itiraz edilirse; karar, kadılardan oluşan bir kurul tarafından tekrar gözden geçirilirdi.

®  Şer'i mahkemelere bakan kadıların başı olan Kadi'l-Kudat, Konya' da otururdu .

ÖRFİ YARGI SİSTEMİ

â Anadolu Selçukluları ve Türk beyliklerinde, şer'i mahkemelerin görev alanlar dışındaki anlaşmazlıklar görüşen ve çözümleyen aynı mahkemeler bulunuyordu.

â Bu mahkemelerde, kanunlara uymayanlar ve güvenliği bozanlar yargılanırdı.

â Örfi yargı sisteminin başında bulunan yetkiliye Emir-i Dad denirdi.

â Bir nevi adalet bakanı ve başsavcı olan emir-i dadın yetkileri çok genişti.

â Gerektiğinde divan üyelerini ve veziri yargılama ve tutuklama yetkisine sahipti.

ASKERİ YARGI

f  Anadolu Selçuklu Devleti'nde bu mahkemelerden başka askeri davalara bakan mahkeme­ler de bulunurdu.

f  Bu mahkemelerin başkanı kadıasker (kadı-yı leşker) idi.

DİVAN-I MEZALİM :

•  Müslüman hükümdarlar, halk tarafından kendilerine ulaştırılan şikâyetleri dinleyip görmek, zorunda idiler. İster kendileri, isterse çocukları aleyhinde bile olsa, haksızlığı ortadan kaldırmaya çalışırlardı. İslâm tarihinde bu türden pek çok örnek vardır. Bu dönemlerde Halk belli günlerde şikâyetlerini ve uğradığı haksızlıkları hükümdara götürmeyi âdet haline getirmişti.

Tarihî seyri içinde gelişimine kısaca temas edilen ve uygulaması ile ilgili bir nebze bilgi verilen mezâlimin görevleri de şöyledir:

•  Halka karşı sert davranarak hak ve adalet yolundan sapan zalim idareciler hakkındaki şikâyetlerin incelenmesi.

•  Memurların, vergi ve diğer devlet mallarını tahsil ederken yaptıkları haksızlıkların giderilmesi.

•  Divan kâtiplerinin denetlenmesi. Bunlar, müslümanların malları hakkında kendilerine güvenilen kimselerdir.

•  Devletten maaş alanların maaşlarının gecikmesi veya eksik ödenmesiyle ilgili şikâyetlerin incelenmesi.

•  Yöneticilerin veya güçlü kimselerin gasb ettiği mallarla ilgili şikâyetlerin incelenmesi.

•  Umuma ait ve hususî vakıfların denetlenmesi. Vakıfların, vâkıfın şartlarına göre idare edilmesi gerekir.

•  Kadı mahkemelerinin verdiği kararların uygulanması. Bazen mahkemelerin verdiği kararı uygulamak zorlaşabilir. Böyle bir durumda kuvvetçe daha üstün olan mezalim mahkemeleri (fevkalade yetkili mahkemeler) hükmün gereği ne ise onu tam olarak uygularlar.

•  Muhtesiblerin ve özellikle maliye ile uğraşanların yerine getiremediği kararları uygulamak.

•  Cuma ve bayram namazları ile Hac ve cihad gibi açık ibâdetlerin yerine getirilmesini sağlamak.

•  Daha önce de kaydedildiği gibi mezalim mahkemelerinde sadece kadı değil, aynı zamanda bir kurul da hazır bulunurdu. Bu durum, mezalimin karakteristik yönlerinden biridir. Kurula başkanlık eden veya katılanların sayılarında devlet ve zamanlara göre az çok bir değişiklik olmuştur.