TBMM’ YE KARŞI ÇIKARILAN AYAKLANMALAR:

Mondros sonrasında orduların büyük ölçüde dağıtılması, güvenliğin bozulmasına Anadolunun heryerinde otaritesizlik ayaklanmaların çıkmasına ortam hazırlamıştır. TBMM’nin açılmasıyla ayaklanmalar daha da hız kazanmıştır. Bu ayaklanmaların çıkmasında özellikle İtilaf Devletleri ve İstanbul Hükümetinin çalışmaları önemli rol oynamıştır. TBMM bu en kritik dönemde bir yandan düşman işgaliyle uğraşırken bir yandan da bu isyanları bastırmaya uğraşmıştır. TBMM ye karşı yapılan ayaklanmaların amacı direniş hareketini kırmaktır.

AYAKLANMALARIN NEDENLERİ:

M İtilaf devletlerinin işgallerini kolaylaştırmak istemesi.

M Azınlıkların kendi devletlerini kurma istekleri.

M Milli birlik ve beraberliği sona erdirme düşüncesi.

M İstanbul Hükümetinin ve Şeyhülislamın,  M.Kemal ve Milli mücadele aleyhine yayınladıkları fetvaların uçaklarla Anadolu nün her tarafına atılarak halkın kışkırtılması.

M Düzenli ordunun kurulması aşamasında bazı Kuvay-i Milliyecilerinin Çerkez Ethem ve Demirci Mehmet Efe gibi kişilerin düzenli orduya katılmak istememesi.

M M. Kemal ve arkadaşlarının gıyabi (kendilerinin bulunmadığı) bir mahkemede yargılanıp idama mahkûm edilmeleri.

M İstanbul Hükümeti ve saltanata bağlı kişilerin İtilaf Devletlerine hoş görünmek için Anadolu ve Trakya da kışkırtmalara girişmeleri.

M Bazı Kuvay-i Milliyetçilerin halka eziyet etmeleri.

M Mondros sonrası oluşan otorite boşluğu ve güvensizlik nedeniyle eşkıyaların türemesi ve TBMM nin askerliği zorunlu hale getirmesiyle, asker kaçaklarının çoğalması, bunların eşkıya ile işbirliği yapması.

I. TBMM’YE KARŞI ÇIKAN İSYANLAR

GENEL OLARAK AYAKLANMA NEDENLERİ:

¥  İstanbul Hükümeti’nin TBMM aleyhine yayınladığı fetva.

¥  M.Kemal ve arkadaşlarının gıyabi olarak idam istemiyle yargılanmaları.

¥  İstanbul Hükümeti’nin Anadolu üzerinde otorite kurmak istemesi.

¥  İstanbul Hükümeti’nin Milli Mücadele’yi İttihatçı ve Bolşevik olarak nitelendirmesi.

¥  İtilaf Devletleri’nin Milli Mücadele’nin Padişah ve Halifeye karşı yapıldığı şeklindeki propagandaları.

¥  İngilizler ’in boğazların iki tarafında da tampon bölge oluşturmak istemeleri.

¥  Asker kaçaklarının otorite boşluğundan yararlanmak istemeleri.

¥  Bazı kişilerin manda ve himaye istemesi.

¥  Azınlıkların işgallerden yararlanarak bağımsız devlet kurma çabaları.

¥  Kuva-yı Milliye birliklerinin disiplinsiz hareketleri.

¥  Bazı Kuva-yı Milliye birliklerinin Düzenli Ordu’ya katılmak istememeleri.

TBMM’NİN AYAKLANMALARA KARŞI ALDIĞI ÖNLEMLER

¥  Hıyanet-i Vataniye Kanunu çıkarılmıştır (29 Nisan 1920).

¥  İstiklal Mahkemeleri kurulmuştur (11 Eylül 1920).

¥  İstanbul Hükümeti ile tüm ilişkiler kesilmiş, İstanbul’dan gelen evraklar geri gönderilmiş, İstanbul Hükümeti’nin yaptığı her türlü iş yok sayılmıştır.

¥  Düzenli Ordu kurularak Kuva-yı Milliye birlikleri kaldırılmıştır.

¥  İstanbul Hükümeti’nin çıkardığı fetvaya karşılık, Ankara Müftüsü Rıfat Börekçi tarafından karşı fetva yazılarak Milli Mücadele’nin haklılığı halka duyurulmuştur.

A)İSTANBUL HÜKÜMETİ’NİN NEDEN OLDUĞU AYAKLANMALAR

1-Anzavur Ayaklanması: (1 Ekim 1919 – 22 Mayıs 1920)

¥  Jandarmadan emekli Binbaşı Ahmet Anzavur tarafından Kurtuluş Savaşı’na karşı çıkartılmıştır.

¥  Balıkesir, Biga, Gönen, Ulabat, Manyas ve Susurluk çevresinde etkili olmuştur.

¥  Bastırılmasına rağmen üç defa çıkarılmıştır.

¥  Ayaklanmalar Çerkez Ethem bastırmıştır.

2-Kuva-yı İnzibatiye (Halifelik Ordusu) Ayaklanması (18 Nisan 1920 – 25 Haziran 1920)

¥  İngilizlerin yardım ve desteğiyle, Osmanlı İmparatorluğu tarafından Kuva-yı Milliye’ye karşı kurulmuştur. İzmit ve Geyve çevresinde etkili olmuştur.

¥  Ayaklanma Ali Fuat Paşa tarafından bastırılmıştır.

¥  Yenilgiyle dağılan Kuva-yı İnzibatiye birliklerinin bir kısmı Kuva-yı Milliye’ye katılmıştır.

B)İSTANBUL HÜKÜMETİ VE İTİLAF DEVLETLERİN KIŞKIRTMALARI İLE ÇIKARILAN AYAKLANMALAR

1-Bolu, Düzce, Hendek ve Adapazarı Ayaklanmaları

¥  Boğazların kontrolünü sağlamak için İngilizler’in desteği ile çıkarılmıştır.

¥  Ayaklanma, Çerkez Ethem’in yardımları ile Ali Fuat Paşa ve Refet Bey tarafından bastırılmıştır.

2-Yozgat Yenihan Ayaklanması veya Çapanoğlu Ayaklanması (15 Mayıs 1920-27 Ağustos 1920)

¥  Osmanlı Hanedanı’na bağlı ayanlardan olan Çapanoğulları Yozgat’ta, Aynacıoğulları ise Zile’de ayaklanmışlardır.

¥  Çerkez Ethem ayaklanmayı bastırmaya çalışmış, ancak Yunan ilerleyişi başladığından Batı Cephesi’ne geri çağrılmıştır.

¥  Yıl sonunda ayaklanma merkezden gönderilen güçler tarafından tamamen bastırılmıştır.

3-Afyon Ayaklanması veya Çopur Musa Ayaklanması (21 Haziran 1920)

¥  Yunanlar’ın kışkırtması sonucu eşkiya Çopur Musa, Afyon’da “Din elden gidiyor” diyerek ayaklanmayı başlatmıştır.

¥  Kurtuluş Savaşı’na karşı çıkarıldı.

¥  Denizli, Çivril bölgesinde etkili oldu.

¥  Kuva-yı Milliye güçleri ayaklanmayı bastırdı.

¥  Çopur Musa, Yunanlılara sığınarak kurtuldu.

4-Konya Ayaklanması veya Delibaş Ayaklanması (5 Mayıs – Haziran 1920)

¥  Delibaş Mehmet ve çetesi tarafından çıkarıldı.

¥  Delibaş Mehmet, hükumet binasını basmış ve binaya el koymuştur.

¥  Konya-Kadınhanı bölgesinde etkili oldu.

¥  Milli güçler tarafından ayaklanma bastırıldı.

5-Milli Aşiret Ayaklanması (1 Haziran – 8 Eylül 1920)

¥  Urfa Viranşehir’de Milli aşiret tarafından çıkartıldı.

¥  Fransızlar’ın desteği ve kışkırtmaları sonucu ayaklanmışlardır.

¥  Urfa bölgesinde etkili olmuştur.

¥  Ayaklanma Kuva-yı Milliye tarafından bastırıldı.

¥  Ayaklanmayı çıkartanlar Suriye’ye kaçtılar.

6-Ali Batı Ayaklanması (11 Mayıs-18 Ağustos 1919)

¥  İngilizlerin kışkırtması sonucu, aşiret reisi Ali Batı tarafından çıkarıldı.

¥  Mardin, Midyat ve Nusaybin çevresinde etkili oldu.

¥  Askeri birliklerin mücadelesi sonucu ölü olarak ele geçirildi.

¥  Ayaklanma Kuva-yı Milliye tarafından bastırıldı.

7-Hart Olayı veya Şeyh Eşref Ayaklanması (26 Ekim 1919 – 24 Aralık 1919)

¥  Bayburt’un Hart ilçesinde çıktı.

¥  Kendisinin Allah tarafından gönderildiğini ilan edip, milli mücadeleye karşı halkı kışkırttı.

¥  Soruşturma için 28. Alaydan birlik gönderildi fakat kurulan pusuda alay komutanı Binbaşı Nuri şehit edildi.

¥  Daha da ileri giden Şeyh Eşref, kendini mehdi ilan etti.

¥  Sonrasında gönderilen 700 kişilik askeri güçle ölü olarak ele geçirildi.

¥  Ayaklanma Kuva-yı Milliye tarafından bastırıldı.

8-Koçgiri Ayaklanması (6 Mart 1921 – 17 Haziran 1921)

¥  Tunceli, Erzincan, Sivas çevresinde çıktı.

¥  Bölgede yaşayan Koçgiri aşireti tarafından çıkarıldı.

¥  Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Serv Antlaşması’na uyması istediler.

¥  İsyanı bastırmak için barışçıl amaçlarla bölgeye giden 6. Süvari Alayı komutanı Binbaşı Halis’i şehit ettiler.

¥  Topal Osman Ağanın komutu ettiği 42. ve 47. Giresun Alayları isyanı bastırmak üzere bölgeye gönderildi.

¥  Çatışmalar sonucunda ele başları ve 500’den fazla isyancının teslim olmasıyla isyan bastırıldı.

¥  Düzenli ordu tarafından bastırılmıştır.

9-Cemil Çeto Ayaklanması (20 Mayıs 1921 – 7 Haziran 1920)

¥  Siirt Garzan ve çevresinde çıkan ayaklanmadır.

¥  Garzan’daki Bahtiyar aşireti reisi olan Cemil Çeto tarafından çıkarıldı.

¥  Ayaklanması İngiliz ve Fransızlar destekledi.

¥  Kuva-yı Milliye mücadelesi aleyhine cephe aldı.

¥  Ayaklanma Kuva-yı Milliye tarafından bastırıldı.

¥  Başta Cemil Çeto ve dört oğlu olmak üzere isyancıların teslim olmasıyla ayaklanma sonlandı.

C)AZINLIKLARIN ÇIKARDIĞI AYAKLANMALAR

1-Rum Ayaklanmaları

¥  Rumlar, Trabzon’da Pontus Rum Devleti’ni kurma düşüncesiyle ayaklanmışlardır.

¥  İngilizler tarafından desteklenmiştir.

¥  Kurtuluş Savaşı boyunca en uzun süren ayaklanma, Pontus Rum ayaklanmasıdır.

¥  Ayaklanma Şubat 1923’te bastırılabilmiştir.

2-Ermeni Ayaklanmaları

¥  Fransızlar’ın desteği ile Ermeni İntikam Alayı Adana ve çevresinde katliamlar yapmıştır.

¥  Ayaklanma Güneydoğu Anadolu’ya yayılmıştır.

¥  Milli Mücadele’nin kazanılması ile ayaklanmalar bastırılmıştır.

D)KUVA-YI MİLLİYE TARAFTARI OLUP SONRADAN AYAKLANANLAR

1-Demirci Mehmet Efe Ayaklanması

¥  Denizli, Burdur, Dinar ve Çal çevresinde çıkmıştır.

¥  Ayaklanmayı I. İnönü savaşından önce Refet Bey bastırmıştır (30 Aralık 1920).

2-Çerkez Ethem Ayaklanması

¥  Kütahya, Gediz ve Demirci çevresinde çıkmıştır.

¥  Çerkez Ethem, I.İnönü Savaşı sırasında Düzenli Ordu’ya saldırmıştır.

¥  I.İnönü Savaşı’ndan sonra ayaklanma bastırılmıştır (24 Ocak 1921).

¥  Çerkez Ethem ve arkadaşları Yunanlar’a sığınmıştır.

AYAKLANMALARIN SONUÇLARI:

¥  Kurtuluş Savaşı uzamıştır.

¥  Milli Mücadele’nin kazanılması gecikmiştir.

¥  Yunanlar, Anadolu’da ilerleme fırsatı bulmuştur.

¥  Boş yere kardeş kanı dökülmüştür.

¥  TBMM gücünü, ayaklanmaları bastırmak için kullanmıştır.

¥  TBMM, tüm ayaklanmaları bastırarak Anadolu’da otoriteye hakim olmuştur.

Önemli Uyarı: Hıyanet-i Vataniye Kanunu ve Şeyh Said İsyanı olayıyla ilgili çıkarılan Takrir-i Sükun Kanunu, amaç bakımından birbirine benzer.

Rektör Uyarıyor:

İSYAN - İSYANI BASTIRAN KUVVETLER

TBMM’ NİN İÇ İSYANLARA KARŞI ALDIĞI ÖNLEMLER ŞUNLARDIR:

d  Hıyaneti Vataniye (Vatana İhanet )  yasası çıkarıldı (21 Nisan 1920) Ayaklanmaya katılanlar bu yasa çerçevesinde yargılandılar.

d  İstiklal Mahkemeleri kuruldu (18 Eylül 1920). Bu mahkemelerde görev alanlar aynı zamanda milletvekilleridir.

d  TBMM ile İstanbul Hükümeti arasındaki tüm ilişkiler kesildi.

d  TBMM otaritesi arttırmak ve ülkede asayişi tam olarak sağlamak için  Düzenli Orduya geçildi.

d  İstanbul Hükümetinin M. Kemal için hazırlattığı fetvayı etkisiz hale getirmek için Anakara Müftüsü Rıfat Börekçi ve bazı din görevlileri tarafından karşı fetva yayınlanması sağlandı.

d  Damat Ferit Vatan Haini ilan edilerek Türk Vatandaşlığından çıkarıldı.

İÇ İSYANLARIN SONUÇLARI:

þ  Ulusal Kurtuluş Mücadelesinin gecikmesine neden olmuştur.

þ  Bazı bölgelerin İtilaf devletlerince işgal edilmesini kolaylaştırmıştır.

þ  Ulusal Güçler maddi kayıplara uğramıştır.

þ  Düzenli ordunun kurulması gecikmiştir.

þ  Kardeş Katiline neden olmuştur.

Önemli Uyarı: Ayaklanmaların bastırılmasında İstiklal Mahkemelerinin önemli rolü vardır.

İSTİKLÂL MAHKEMELERİ (11 Eylül 1920)

Kuruluş Nedeni:

¥  TBMM’ye karşı ayaklanmaların çıkması.

¥  Anadolu’da eşkıyaların çoğalması ve iç güvenliği tehdit etmeleri.

¥  Kuva-yı Milliye birliklerinin düzensiz başına buyruk hareket etmeleri.

¥  Askerden firar edenlerin sayısının artması.

¥  TBMM’nin tüm yurtta otoriteyi eline almak istemesi.

¥  Hıyânet-i Vataniye Kanunu kabul edilmiştir (29 Nisan 1920).

¥  İstiklâl Mahkemeleri kurulmuştur (11 Eylül 1920).

İstiklâl Mahkemeleri’nin Özellikleri:

• Mahkeme kararlarında temyiz hakkı yoktur.
• Mahkeme üyeleri TBMM üyeleri arasından seçilmiştir.

İstiklâl Mahkemeleri’nin Yararları:

• Asker kaçakları orduya geri dönmüştür.
• Ayaklanmalar bastırılmıştır.
• İç güvenlik sağlanmış ve otarite TBMM tarafından kurulmuştur.
• Devlet organları kesintisiz işlemeye başlamıştır.
• Vergi ve asker alımları kolaylaşmıştır.

Önemli Uyarı: İstiklal Mahkemeleri ilk kez TBMM’ye karşı ayaklanmalar sırasında kurulmuştur.

Önemli Uyarı: Tekâlif-i Milliye Emirleri’ne karşı çıkmalar başlayınca İstiklal Mahkemeleri yeniden devreye girmiştir.

Önemli Uyarı:  Şeyh Said İsyanı sırasında İstiklal Mahkemeleri yine işlevini yerine getirmiştir

é  Kurtuluş Savaşında TBMM’  nin yargı yetkisini kullandığı mahkemelerdir. Yargıçları milletvekilleridir. Kararları kesindir, İtirazı yoktur. Olayların olduğu yerde kurulan gezici mahkemelerdir. İstiklal Mahkemeleri,  TBMM’nin otoritesinin kalıcı olmasında, saygınlığının artmasında önemli bir işleve sahiptir. 1921’den 1927’ye kadar görev yapmışlardır.

é  Hıyaneti vataniye Kanunu’nun Çıkartılması: 29 Nisan 1920’de Mustafa Kemal’in gayretleri ile TBMM bu yasayı çıkarmıştır. “Meclise karşı sözle, yazıyla veya doğrudan karşı gelenler vatan haini sayılacaktır.” denerek kanun çıkartılmıştır.

é  Son olarak Mustafa Kemal Paşa’ya suikast girişimi davasında görev almış (1926) daha sonra kaldırılmıştır.

é  Bu mahkemelerin ilk verdiği karar Sevr Antlaşması’nı imzalayan kişiler hakkında olmuştur. 7 Ekim 1920’de Sadrazam Damat Ferit Paşa, Hadi Paşa, Rıza Tevfik Bey ve Bern Büyükelçisi Reşat Halis Bey vatana hıyanet suçundan gıyaben idam cezasına çarptırıldılar. Yasa 1949’da kalktı. İstiklâl Mahkemeleri Milli Mücadele boyunca 1500 kişiyi idam, 2696 kişiye askerden yeniden kaçmaları halinde idam, 243 kişinin gıyabında idam, 41708 kişiye dayak cezası, 11744 kişiyi suçsuz bulmuştur.

Üç Aliler Mahkemesi Olarakta Bilinir;

Üç üyesi olacaktır. Üyeler TBMM’nin içinden seçilecektir. İçlerinden birisini kendileri başkan seçeceklerdir. TBMM adına yargı yetkisini kullanacaklardır.  Üç Ali’ler mahkemesi adını almışlardır. (Kel Ali (Çetinkaya), Kılıç Ali ve Necip Ali(Küçüka) Yargı kararları kesindir. Temyiz hakkı yoktur.

Rektör Uyarıyor:

Ayaklanmalara Karşı Diğer Önlemler

İstanbul’da Şeyhülislâm Dürrizâde Abdullah Efendi’nin Anadolu hareketinin aleyhine verdiği Fetvalara karşı, Ankara Müftüsü Rıfat Börekçi ve 150 din adamı karşı fetva hazırladı. Bunları halka ulaştırmak ve halkın doğru haber almasını sağlamak amacıyla Anadolu Ajansı (6 Nisan 1920) kurulmuştur. Daha sonra istihbarat teşkilatı kurumsal hale getirildi ve Matbuat ve İstihbarat Müdürlüğü kuruldu. (7 Haziran 1920) Böylece karşı propaganda ve istihbarat çalışmaları yapılmıştır. Ayrıca Milli Mücadele taraftarı gazeteler desteklenmiştir.