ÇOK PARTİLİ HAYATA GEÇİŞ DENEMELERİ

• Siyasi Partiler demokrasinin vazgeçilmez unsurlarından biridir.
• I. TBMM döneminde, meclis içerisinde parti yoktu çeşitli guruplar vardı.
• İlk mecliste bütün milletvekillerinin tek amacı yurdu düşmandan kurtarmak ve Misak-ı Milli’yi gerçekleştirmekti. Ancak 1921 Anayasası’nın hazırlanması sırasında gruplar oluşmaya başladı.
• Bu grupların başlıcaları; Tesanüt, İstiklal, Islahat, Halk zümreleri, Yeşil Ordu ve Mustafa Kemal’in kurduğu Meclis’teki en etkili grup olan Müdafaa-i Hukuk Grubu idi (Sivas Kongresi sırasında Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu olarak temelleri atılmıştı.).Bunlara birazdan değineceğiz.
•  Mustafa Kemal bu grupları birleştirme konusunda başarılı olamayınca 151 arkadaşıyla birlikte 10 Mayıs 1921’te Müdafaa-i Hukuk grubunu kurmuştur. Bu gruba “Birinci Grup” muhalif gruba ise “İkinci Grup (Muhafaza-i Mukaddesat Grubu)” denilmiştir. Bu durumlara birazdan daha geniş bir şekilde ele alacağız.

CUMHURİYET HALK FIRKASI:9 EYLÜL 1923

X  Mustafa Kemal çalışmaları sırasında Müdafaa-i Hukuk grubuyla birlikte hareket etmiştir ve bu grubun bir uzantısı olarak 9 Eylül 1923’te “Halk Fırkası”nı kurmuştur (İlk siyasi parti). Cumhuriyetin ilanından sonra adı Cumhuriyet Halk Fırkası olarak değiştirilmiştir (10 Kasım 1924). 1935’te de Cumhuriyet Halk Partisi ismini almıştır.

X  Mustafa Kemal Atatürk 1938’e kadar Cumhuriyet Halk Partisi’nin başkanlığını yapmıştır. Atatürk’ün ölümünden sonra ise bu görevi 1950’ye kadar İsmet İnönü yerine getirmiştir.

Cumhuriyet Halk Partisinin kurulma nedenleri:

X  İnkılâpların yapılması için örgütlü bir yapı gerekliydi.

X  Halkın istek ve görüşlerinin Meclise daha kolay yansımasını sağlamak ve demokrasiyi kurum ve kurallarıyla işletme düşüncesidir.

X  Cumhuriyet Halk Fırkası, Atatürk’ün 6 temel ilkesini parti felsefesi olarak kabul etmiştir. Ekonomide devletçilik ilkesini benimsemiştir.Bu yönüyle diğer partilerden ayrılır.

X  1946 yılına kadar Meclisteki tek parti; 1950 yılına kadar da iktidar partisidir.

X  Cumhuriyet Dönemi’nde yapılan inkılâpların ve Atatürk ilkelerinin uygulayıcısı da Cumhuriyet Halk Partisi olmuştur.

X  Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk siyasî partisidir.

X  Sivas Kongresinde kurulan Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu’nun devamıdır.

X  CHP’nin ikinci olağan kongresinde Atatürk “NUTUK” adlı eserini okumuştur.

X  Nutuk 1919-1927 yılları arasını kapsamaktadır.

X  Partinin 1931 yılındaki Üçüncü Kurultayı’nda; cumhuriyetçilik, laiklik, milliyetçilik, halkçılık, devletçilik ve inkılâpçılık ilkeleri “ana ilkeler” olarak kabul edilmiş ve bu altı ilke parti programına alınmıştır.

Cumhuriyet Halk Fırkası’nın parti programı;

X  Egemenlik millete aittir.

X  Kanunların düzeltilmesi gerekmektedir.

X  Aşar vergisinin kaldırılması gerekmektedir.

X  Askerlik süresi kısaltılmalıdır.

X  Atatürk İlkeleri benimsenmelidir.

X  Öğretim birliğinin sağlanması yolunda adım atılmalıdır.

X  Özel teşebbüsün teşvik edilmesi konusunda çalışma yapılmalıdır.

X  Ekonomide “Devletçilik” modelini benimseyen CHP, 1945 yılına kadar ülkeyi tek parti olarak yönetmiştir.

TERAKKİPERVER CUMHURİYET PARTİSİ (17 KASIM 1924 – 5 HAZİRAN 1925)

X  Kurtuluş Savaşının ünlü komutanları tarafından kurulmuştur.(İlk şubesini Urfa’da açmıştır.).

X  Partinin kurucuları Kazım Karabekir (Partinin başkanı), Refet Bey (Bele), Rauf Bey (Orbay) Ali Fuat Bey (Cebesoy), Adnan Bey (Adıvar)’dır.

X  Bu partinin kurulmasında Mustafa Kemal Paşa ile silah arkadaşları arasında meydana gelen siyasi görüş ayrılıkları etkili olmuştur.

X  Partinin kurucuları aynı zamanda ordu mensubu subaylardı. Bu nedenle 19 Aralık 1924’te bir yasa çıkartıldı. Bu yasaya göre ordu mensubu olanlar siyasi partilere üye olamayacaklardı. Bu nedenle Terakkiperver Fırkasının kurucuları ordudan istifa etmek zorunda kalmışlardır.

Önemli Uyarı: Bu yasanın çıkmasında 1924’te Hakkâri’de çıkan Nasturi Ayaklanması’nı ordunun güçlükle bastırması da etkili olmuştur (Bunun nedeni ordunun siyasete karışmasıdır.). Ayrıca bu isyanda Musul konusunda Türkiye’yi zayıf düşürmek isteyen İngiltere’nin de etkisi vardır.

Önemli Uyarı: Bu yasanın çıkarılmasındaki amaç; ordunun siyasete karıştırılmamasıdır. Ayrıca bu uygulamayla ulus egemenliği ilkesi pekiştirilmiş oldu.

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın Programı ve İlkeleri;

X  Özgürlüklerin artırılması

X  Tek dereceli seçim usulü uygulanması

X  Âdem-i Merkeziyet yani Yerinden Yönetim İlkesi esası kabul edilecek.

X  Cumhurbaşkanı olan kişinin milletvekilliği kaldırılacak

X  Bütçeden maaş alan devlet görevlilerinin siyasi partilere üye olması engellenecek

X  Dini düşünce ve inançlara saygılı olunacak. Bu yönüyle Laiklik ilkesi yok sayınmıştır.

X  Serbest ekonomi politikası (liberalizm) uygulanacak

X  Hükümete ait çiftlik ve araziler topraksız köylülere verilecek

X  Terakkiperver Fırka ülke genelinde örgütlenmeye başlayınca rejim ve laiklik karşıtı olanlar da bu partiye girmeye başlamıştır.

X  Bu sıralarda, parti, Doğu’da çıkan Şeyh Sait Ayaklanması’yla ilgisi olduğu gerekçesiyle 5 Haziran 1925’te kapatılmıştır. Böylece çok partili hayata geçişin ilk denemesi başarısızlıkla sonuçlanmıştır.

Önemli Uyarı: Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, kurulan ikinci siyasi parti ve ilk muhalefet partisidir.

SERBEST CUMHURİYET FIRKASI (12 AĞUSTOS – 18 ARALIK 1930)

O  Mustafa Kemal’in isteğiyle Fethi Okyar tarafından kurulmuştur.

Bu Partinin kurulma nedenleri;

O  1929’da dünya genelinde görülen ekonomik krizden Türkiye’nin de etkilenmesi yeni ekonomik önlemlere ihtiyaç duyulması

O  Demokrasiyi geçme isteği

O  Hükümetin uygulamalarının daha iyi denetlenmesi isteği

O  Halkın istek ve görüşlerinin Meclise tam olarak yansımasını sağlama düşüncesidir.

Serbest Cumhuriyet Partisinin temel felsefesi;

O  Ekonomide liberalizmi (serbest piyasa ekonomisi) savunmuştur.

O  Tek dereceli seçim sistemine geçilmesi gerektiğini vurgulamıştır.

O  Cumhuriyet’e bağlı ve laik düşünceden yana olacağını belirtmiştir.

O  Kadınlara da siyasal haklar verilmesini savunmuştur.İlk defa bir parti bu düşünceyi savunmuş ve Makbule Hanım parti kurucular kurulunda yer almıştır.

O  Limanlarda uygulanan tekel sisteminin kaldırılmasını, Teşvik-i Sanayi Kanunu’nun tamamen uygulanmasını, yabancı sermayenin ülkeye girişinin sağlanmasını, Türk parasının değerini koruyacak tedbirlerin alınmasını ve vergilerin halkın durumuna göre toplanmasını savunmuştur.

O  Serbest Cumhuriyet Partisi ülke genelinde teşkilatlanmaya başlayınca, bu partiye de Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nda olduğu gibi rejim karşıtı olanlar girmeye başlamıştır.

O  Fethi Okyar bu gelişme üzerine o dönemde yapılan yerel seçimlerde büyük başarı kazanmasına rağmen partisini feshetmek zorunda kalmıştır (18 Aralık 1930).

O  Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kapatılması ile Cumhuriyet’in ilanından sonraki ikinci çok partili hayata geçiş denemesi de başarılı olamadı. Bundan sonra Atatürk döneminde bir daha çok partili hayata geçiş girişiminde bulunulmamıştır.

Önemli Uyarı:  Serbest Cumhuriyet Fırkası, kurulan üçüncü siyasi parti ve ikinci muhalefet partisidir.