7. ÜNİTE: TOPLUMSAL DEVRİM ÇAĞINDA DÜNYA VE TÜRKİYE

7. 1. 1960 SONRASI DÜNYADAKİ GELİŞMELER

7. 1. 1. Bloklar Arası Rekabet

- 1945’te sona eren II. Dünya Savaşı’nın ardından dünya dengeleri yeniden kuruldu.

- II. Dünya Savaşı’nın sona ermesinden sonra ABD ve SSCB’nin siyasi gücü etrafında kümelenen devletlerin oluşturduğu, çok kutuplu dünyadaki güç mücadelesi Soğuk Savaş dönemini başlattı.

- Doğu ve Batı Blokları; ABD ve SSCB öncülüğünde askerî, siyasi ve ekonomik alanlarda teşkilatlanarak ülkeler arasındaki ayrışmayı keskinleştirdi.

- ABD ve SSCB arasındaki gerilim Kore Savaşı ile çatışmaya dönüştü.

- Dünya devletlerinin büyük bir kısmı siyasi durumlarına göre ya ABD ya da SSCB yanında yer aldı.

- 1955’te yapılan Bandung Konferansı ile “Üçüncü Dünya Devletleri” olarak isimlendirilen Asya, Afrika ve Latin Amerika Devletleri tarafından Bağlantısızlar Bloku oluşturuldu.

- Bu durum, dünya siyaset dengesindeki gerilimin etkisini azaltacak bir süreci başlatmış oldu.

- Bağlantısızlığın, yani hiçbir bloğa veya askerî ittifaka bağlı olmama hareketinin ilk teşkilatlanması, Yugoslavya lideri Tito ile Mısır Başbakanı Nasır’ın teşebbüsü ile 1961 yılında yapılmıştır.

- Bu iki liderin teşebbüsü ile 1-6 Eylül 1961 günlerinde Belgrat’ta 25 tarafsız ve bağlantısız ülkenin katılması ile bir konferans toplandı.

- Toplantının sonunda 27 maddelik bir bildiri yayımlandı.

- Bildiride;

• Her türlü koloniyalizm ve sömürgeciliğe karşı gelinmesi,

• Sömürgelerin bağımsızlık hareketlerinin desteklenmesi,

• Bilhassa Kongo, Angola, Cezayir’in bağımsızlık hareketlerinin desteklenmesi,

• Güney Afrika Cumhuriyeti’ndeki ırkçılığın yasaklanması,

• Filistin Arap halkının tüm haklarının tanınması,

• Yabancı üslerin kaldırılması,

• Genel ve tam bir silahsızlanma,

• Bütün nükleer silahların yasaklanması,

• Büyük devletlerin kısa zamanda silahsızlanma antlaşması imzalamaları,

• Çin’in Birleşmiş Milletlere kabulü isteniyordu.

- 1960 yılından itibaren Soğuk Savaş yerini Yumuşama (Detant) Dönemi’ne bıraktı.

- Yumuşama Dönemi’ne geçişte; Doğu Bloku arasında meydana gelen çatlaklar (Yugoslavya ve Çin’in SSCB ile ters düşmesi) ve ABD-SSCB arasında 1962’de meydana gelen Küba Krizi ile kendisini gösteren küresel çapta bir nükleer savaş tehlikesi etkili oldu.

- Yumuşama Dönemi’nde bloklarda meydana gelen yapı değişikleri, Doğu ve Batı Bloklarının yakınlaşmasını sağladı.

- 1972’de SALT I ve 1979’da SALT II Antlaşmalarının imzalanmasıyla ABD ve SSCB nükleer silahlarını azaltma girişimlerinde bulundular.

- Blokların birbirlerinin varlıklarına saygı göstereceklerini taahhüt ettikleri Helsinki Sözleşmesi’ni imzaladılar.

7. 1. 2. Arap-İsrail Savaşları

- 1948’de Filistin toprakları üzerinde İsrail Devleti’nin kurulmasıyla Orta Doğu’da başlayan gerginlik, uzun soluklu savaş dönemini başlattı.

- 1948’de Filistin’in Yahudiler ve Araplar arasında bölüşülmesini öngören Birleşmiş Milletler kararını önlemek için Araplar savaşa gitme kararı aldılar.

- Arapların yenilgisiyle biten 1948’deki ilk Arap-İsrail Savaşı sorunları çözmedi.

- 1978’de Mısır ve İsrail arasında imzalanan Camp David (Kemp Deyvid) Antlaşması’na kadar İsrail ve Arap devletleri arasında üç önemli savaş daha yaşandı.



Süveyş Bunalımı

- 1952’de Hür Subaylar tarafından gerçekleştirilen askerî darbeden sonra Mısır devlet başkanlığını ele geçiren Albay Abdünnâsır, Süveyş Kanalı’nı millileştirdi.

- 1881’den beri Mısır’da etkin olan İngiltere’nin ülkeden tamamen çekilmesini istedi.

- İngiltere, Fransa ve İsrail aralarında anlaşarak Abdünnâsır’ın bu hamlesini önlemek istediler.

- İsrail, Mısır’ın Ürdün ve Suriye ile yaptığı askerî ittifakın kendisini tehdit ettiğini bahane ederek Mısır’a saldırdı.

- İngiliz ve Fransız birlikleri de Süveyş Kanalı’nı işgal etti.

- Mısır bu saldırılar karşısında tutunamadı.

- SSCB’nin Mısır’dan yana tavır sergilemesi üzerine ABD, Arap dünyasında Sovyet etkisinin artacağından çekinerek bu harekâtı desteklemedi.

- Birleşmiş Milletler tarafından alınan kararla İsrail, İngiltere ve Fransa’nın işgal ettiği Mısır topraklarından çekilmesi istendi.

- Dönemin iki süper gücünün de bu karara destek vermesi üzerine İngiltere, Fransa ve İsrail işgal ettikleri Mısır topraklarından çekildiler.

- Bu savaş sonucunda Orta Doğu’da siyasi dengeler değişti.

- İngiltere ve Fransa Orta Doğu üzerindeki nüfuzlarını kaybettiler.

- Bölgede ABD ve SSCB’nin etkisi arttı.

- Mısır Devlet Başkanı Cemal Abdünnasır’ın Arap dünyasındaki siyasi gücü arttı.

Altı Gün Savaşı

- Mısır Devlet Başkanı Abdünnâsır, 1948 ve 1956 Arap-İsrail Savaşlarındaki yenilgileri telafi etmek için yeni bir savaşa hazırlandı.

- Mısır, Suriye, Ürdün ve Irak arasında İsrail’e karşı askerî bir ittifak oluşturuldu.

- 1967’de Filistinli direnişçi grupların Suriye üzerinden İsrail topraklarına saldırması yeni bir savaşı ateşledi.

- SSCB tarafından silahlandırılan Arap devletleri çok kısa bir sürede İsrail karşısında ağır bozguna uğradılar.

- “Altı Gün Savaşı” diye bilinen 1967 Arap-İsrail Savaşı sonunda İsrail, Mısır’ın Sina Yarımadası’nı, Suriye’nin Golan Tepeleri’ni, Ürdün’ün Batı Şeria bölgesini ve Doğu Kudüs’ü işgal ederek sınırlarını dört kat genişletti.

- Bu savaş sonucu Yahudiler yaklaşık iki bin yıl sonra ilk defa Kudüs’ün tamamına egemen hâle geldiler.

Yom Kippur Savaşı

- 1973’te meydana gelen ve Yom Kippur Savaşı olarak adlandırılan Arap-İsrail Savaşı, 1967 savaşının bir devamı niteliğindeydi.

- 1967 Arap-İsrail Savaşı’nda ağır yenilgiye uğrayan Mısır, Suriye ve Ürdün kaybettikleri toprakları geri almak için yeniden savaş hazırlıklarına başladı.

- 1970-1973 yılları arasında İsrail ve Mısır sınırında yaşanan bölgesel çatışmalar, sonunda topyekûn bir savaşa dönüştü.

- Taraflar, BM Güvenlik Konseyinin çatışmayı durdurma çağrısını dikkate alarak savaşı sonlandırdılar.

- 1974’te kesin ateşkes sağlandı.

- İsrail’in Mısır ve Suriye sınırına BM Barış Gücü askerlerinin yerleştirilmesi kabul edildi.

- 1973 Arap-İsrail savaşı sonunda Arap ülkeleri, İsrail’i destekleyen Batı ülkelerine karşı petrol fiyatlarım bir siyasi güç olarak kullanma kararı aldı.

- Arap ülkelerinin üretimi azaltmasıyla 1970’te varili 1,80 dolar olan ham petrol fiyatı 1973’te 34 dolara kadar yükseldi.

- Böylece küresel ölçekte bir petrol krizi ortaya çıktı.

Camp David (Kemp Deyvid) Antlaşmaları

- 1948’de İsrail’in kurulmasının ardından başlayan Arap-İsrail savaşları, 1978’de İsrail ve Mısır arasında imzalanan Camp David Antlaşması ile yeni bir sürece girdi.

- Mısır’ın yeni devlet başkanı Enver Sedat, SSCB ile iş birliğinden vazgeçip ABD’ye yaklaşma kararı aldı.

- Bunun üzerine ABD, Mısır ile İsrail arasında barış sağlanması için arabuluculuk yaptı. ABD, İsrail ve Mısır arasında 17 Eylül 1978’de Camp David Antlaşması imzalandı.

- Antlaşmaya göre İsrail, Sina Yarımadası’nı Mısır’a geri verecek, Mısır da İsrail’in siyasi varlığını tanıyacaktı.

- Böylece kurulduğu 1948’den bu yana İsrail’in siyasi varlığını, bir Arap devleti ilk kez resmen kabul etti.

- Camp David Antlaşmaları, Mısır ve Ürdün’de ABD etkisini artırdı.

- Antlaşmalara şiddetle karşı çıkan Arap devletlerinden Suriye, Irak, Libya, Güney Yemen ve Cezayir, bir “Red Cephesi” kurarak SSCB’ye yaklaştı.



7.1. 3. İran-Irak Savaşı

- Yumuşama Dönemi’nde Orta Doğu’da meydana gelen önemli çatışmalardan biri de Irak ve İran arasında çıkan savaştı.

- Aralarındaki sorunlar: Basra Körfezi üzerinde hâkimiyet kurma mücadelesi, Şattülarap suyolu meselesi, dinî ve etnik anlaşmazlıklardı.

- 1975’te Cezayir Antlaşması’nın imzalanmasıyla sorun çözülmüştü.

- İran’da 1979’da Şah Rejimi’nin yıkılması ve dinî lider Ayetullah Humeynî’nin önderliğinde İslam Cumhuriyeti’nin kurulması bu dengeyi bozdu.

- Baas Partisinin egemen olduğu Irak ile İran İslam Cumhuriyeti arasında ilişkiler tekrar gerginleşti.

- Irak’ın devlet başkanı Saddam Hüseyin, İran’ı ülkesindeki Şiî Müslümanları isyana teşvik ettiği gerekçesiyle suçladı.

- Saddam Hüseyin’in asıl amacı; İran’da gerçekleşen devrim sonrası zayıflayan İran ordusunun durumundan yararlanarak saldırıya geçmek ve Şattülarap suyolunun denetimini ele geçirmekti.

- 22 Eylül 1980’de Irak kuvvetleri İran’a sürpriz bir saldırı başlattı.

- Savaşın başlarında Irak kuvvetleri İran topraklarına girerek Huzistan bölgesini ele geçirdi.

- 1982’den itibaren İran kuvvetleri toparlanarak önce Irak’ın ele geçirdiği toprakları geri aldı.

- İki taraf birbirine üstünlük sağlayamadı.

- Sekiz yıl süren İran-Irak Savaşı, Birleşmiş Milletlerin ara buluculuğu ile 1988’de sona erdi.

- İran-Irak Savaşı’nın ardından Camp David Antlaşmaları sonucunda oluşan Arap dünyasındaki bölünmeler daha da arttı.

- Savaşta Suriye ve Libya İran’ı desteklerken; Suudi Arabistan, Ürdün ve Körfez Ülkeleri Irak’a destek verdi.

- ABD, SSCB, Avrupa ülkeleri ve Türkiye tarafsız kaldı.